Tip ve Kişilikler Açısından Fuzûlî Dîvânı

Yıl 2021, Sayı: 70, 149 - 224, 20.01.2021

Erdoğan Uludağ

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4443

Öz

Fuzûlî, Dîvân şiiri denildiğinde ilk akla gelen şairlerden birisidir. Aşk ve ızdırap şairi olarak bilinen ve 16. yy’ın en büyük şairi olarak kabul edilen Fuzûlî’nin çok sayıda eseri mevcuttur. Türkçe Dîvân’ı en önemli eseridir. Dîvân şiirinde tip ve kişilik kavramlarının işlevselliği ve zengin çağrışımlarıyla çok geniş bir anlam yelpazesi oluşturmasından ilham alarak bu makalede tip ve kişilik açısından oldukça zengin bir eser olan Fuzûlî Dîvânı tercih edilmiş, Dîvân’daki tip ve kişilikler tespit ve tasnif edilerek, hangi özellikleriyle ve nasıl kullanıldıklarını belirlemek amaçlanmıştır. Fuzûlî Dîvânı'ndaki “tip ve kişilikler” Tahayyülî/Tasavvurî Tipler (Hikâye-Destan-Masal Kahramanları, Karakterler) başlığı altında; âşık, sevgili, rakip, rint, zahit gibi tipler incelenmiş, ardından “Hikâye Kahramanları, Meslek Tipleri, Temsilî Tipler, Dinî-Tasavvufî Tipler, Toplumsal Tipler, Grup Tipleri” başlıklarıyla kümelendirilmiştir. Benzer özellikleri bulunan tipler temsilî tiplerinin alt başlığı olarak değerlendirilmiştir. Bu tasnifte tipler genel görünüşleri ile değil, Fuzûlî’nin manzumelerindeki anlam ve karşılıkları dikkate alınarak eşleştirilmiştir. Kişilikler ise “Dinî Kişilikler (dört halife, on iki imam, peygamberler), Diğer dini kişilikler, Tarihî, Efsanevî (Destanî-Mitolojik) Kişilikler, Mutasavvıf Kişilikler, Bilgin Kişilikler ve Edebi Kişilikler” başlıklarıyla gruplandırılmıştır. Gruplardaki tip ve kişilikler alfabetik olarak sıralanmıştır. Fuzûlî’nin Dîvânı’nda 227 tip ve 80 kişilik olmak üzere toplam 307 insan/varlık temsil eden unsur vardır. Dîvândaki tip ve kişiliklerle ilgili ayrıntılı bilgi vermek yerine Dîvân edebiyatındaki kullanım şekilleri, aynı kavramı karşılayan isim ve sıfatları, telmih unsurları verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klâsik Türk Edebiyatı, Fuzûlî, Fuzûlî Dîvânı, Tipler, Kişilikler

Kaynakça

• Akgöynük, M. (2012). 17. Yüzyıl Âşık Şiirinde Sevgili Motifi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akkaya, M. (2018). “Dîvân ve halk şiirinin şahıs dünyası”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(3), 363-380.
• Akkuş, M. (1995). Nefi Dîvânı’nda tipler ve kişilikler, Atatürk Üniversitesi, FEF. Yayınları
• Akkuş, M. (2000). Dîvân şiirinde insan I-Dini kişilikler, Atatürk Üniversitesi, FEF. Yay.
• Akkuş, M. (2006). “Klasik edebiyatta tipler”, Türk Edebiyatı Tarihi, Talat Sait Halman vd. (2), 393-402.
• Akyüz, K. vd. (1958) Fuzûlî Dîvânı, İş Bankası Yayınları.
• Aydın, H. (2010), Cevrî Dîvânı’nın tahlili, Yayımlanmamış doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Banarlı, N. S. (1998). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB. Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü, Ziraat Gurup.
• Çavuşoğlu, M. (2017). Necati Bey Dîvânı’nın tahlili, Kitabevi Yayınları.
• Çetin, İ, (1997). Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknâmeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Deniz, S. (1992). 16. Yüzyıl bazı Dîvân şâirlerinin Türkçe Dîvânlarında kozmik unsurlar (Bâkî, Fuzûlî, Hayâlî Beg, Nev’î, Yahyâ Beg), Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Devellioğlu, F. (1988), Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lugat, Aydın Kitabevi.
• Doğruel, E. (2019). Tipler ve kişilikler çerçevesinde Ahmed Cezbî’nin şiir dünyası, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gölpınarlı, A. (1977). Tasavvuftan dilimize geçen deyimler ve atasözleri, İnkılâp ve Aka Kitabevi.
• Güfta, H. (2013). “Fuzûlî Dîvânı’nda Gül”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6(26), 217-239. Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1972). Fuzûlî, Toker Yayınları.
• Hoşab, A. M. (2017). “Sırrî Rahile Hanım Dîvânı’nda dinî kişilikler”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (29), 227-263.
• İlhan, B. (2016). “Sehî Bey Dîvânı’nda dinî tipler”, Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, (6), 82-105.
• İspir, M. (2017). “Münîrî’nin Gülşen-i Ebrâr ve Maden-i Esrâr Mesnevisi’ndeki tipler ve kişilikler”, Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, II (3), 13-44.
• Kaplan, M. (1985). Türk Edebiyatı üzerine araştırmalar 3 Tip tahlilleri, Dergâh Yay.
• Karahan, A. (1995). Fuzûlî, muhiti, hayatı ve şahsiyeti, Kültür Bakanlığı Yayınları
• Kılınç, A. (2017). Fuzûlî’nin Türkçe Dîvânı edisyon kritik ve konularına göre Fuzûlî Dîvânı, Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi SBE.
• Köksal M. A. (2011). Peygamberler tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kudret C. (1985). Divan şiirinde üç büyükler I Fuzûlî, İnkılap Kitabevi.
• Kurnaz, C. (1987). Hayâlî Bey Dîvânı tahlîli, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Levent, A. S. (1980). Dîvân Edebiyatı kelimeler ve remizler mazmunlar ve mefhumlar, Enderun Kitabevi.
• Mazıoğlu, H. (1997). Fuzûlî, üzerine makaleler, TDK Yayınları
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk Edebiyatında mazmunlar ve izahı, TDV. Yayınları.
• Özcan, N. (2010). Türk şiirinde Leyla, Cantekin Matbaacılık, Ankara.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik Dîvân şiiri sözlüğü, Akçağ Yayınları.
• Sefercioğlu, M. N. (2001). Nev’î Dîvânı’nın tahlîli, Akçağ Yayınları.
• Şentürk, A. A. (1995). Klasik Osmanlı Edebiyatı tiplerinden rakib’e dair, Enderun Ktb
• Şentürk, A. A. (1996). Klasik Osmanlı Edebiyatı tiplerinden sûfî yahut zâhid hakkında, Enderun Kitabevi.
• Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu 2, Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, Mimoza Yayıncılık.
• Tarlan, A. N. (1985). Fuzûlî Dîvânı şerhi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tolasa, H. (1973). Ahmet Paşa’nın şiir dünyası, Atatürk Üniversitesi FEF. Yayınları.
• Tökel, D. A. (2000). Dîvân şiirinde mitolojik unsurlar, şahıslar mitolojisi, Akçağ Yay.
• Uludağ, E. (2013). Lâmiî Çelebi. Salâmân ve Absâl, Büyüyen Ay Yayınları.
• Uludağ, E. (2019). “Sâlih Baba Dîvânı’nda tipler ve kişilikler.” Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (ESTAD), (2/2), 912-987.
• Uludağ, E. (2019). Lâmi’î’nin Salâmân u Absâl’ında tipler ve kişilikler, (Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan), Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 429-467.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf terimleri sözlüğü, Kabalcı yayınları.
• Ulus, N. (2014). Fuzûlî’de dinî kasideler, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uzun, M. (2010). “Süreyyâ”, DİA, (38), 162-164, TDV Yayınları.
• Yakıt, İ. (2013) Mevlâna’da aşk felsefesi, Ötüken Neşriyat Yayınları.
• Yılmaz, H. K. (2012). Anahatlarıyla tasavvuf ve tarîkatlar, Ensar Neşriyat.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü, Kabalcı Yayınevi.
• Zavotçu, G. (2006). Dîvân Edebiyatı kişiler-kişilikler sözlüğü, Aydın Kitabevi.