İbrahim Nihâli’nin Devlet İşlerindeki Bozukluklar ve Bunların Düzeltilmesinde Takip Edilecek Yollara Dair Lâyiha Türündeki Eseri: Mir’âtü’d-Devlet

Yıl 2021, Sayı: 70, 465 - 487, 20.01.2021

Süleyman Lokmacı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4388

Öz

Mir’âtü’d-Devlet, İbrahim Nihâlî ibn-i Süleyman Halife’nin 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ortaya çıkış sebeplerini ve devlet işlerinin aksayan yönlerini ortaya koymak üzere kaleme almış olduğu lâyiha türünde bir eserdir. Eserin mukaddime kısmında 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşının sebepleri üzerinde durulmuştur. Eserin birinci bölümünde geleneksel giyim-kuşamın batılı devletlerin etkisiyle değişimi eleştirilmektedir. Yine Nihâlî’ye göre gereksiz yere yapılan harcamaların ülkenin sahip olduğu zenginliklerin diğer devletlere naklolması ve nizamın bozulması gibi önemli sakıncalara da sebep olmaktadır. Eserin ikinci bölümünde kamu harcamalarının çokluğunun sebepleri ve sakıncaları üzerinde durulmaktadır. Harcamaların artmasının sebebi olarak 1768-1774 Harbi gösterilmektedir. Eserin üçüncü bölümünde kamu görevlilerinin çokluğu ve bunların liyakatsizliği ifade edilmiştir. Dördüncü bölüm birinci kısımda büyük vezirlerin halka olan zulmünün sebepleri ve sakıncaları üzerinde durulmuş, sorunun çözümü için önerilerde bulunulmuştur. İkinci kısım kadıların ve kadı vekillerinin halk üzerindeki zulümlerine ve bu zulümlere çözümlere dairdir. Üçüncü kısım mültezim bölüğünün halk üzerindeki baskıları ve bu durumun nasıl önlenebileceğine dairdir. Ayrıca bu kısımda kiraya verilen devlet gelir ve arazilerinin durumu ve bunun neden olduğu sorunlar üzerinde durulmaktadır. Dördüncü kısımda mübaşirlerin halk üzerindeki baskı ve eziyetleri anlatılmakta bunun önüne geçilmesi ve halkın himaye edilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Neticede ise halkın memleketlerini terk ederek İstanbul ve havalisine yerleşmelerinin sebepleri ve bu durumun yol açtığı sorunlar üzerinde durulup buna çözüm önerilmektedir. Bu çalışmada ilgili lâyiha aktarılıp, analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Islahat, Lâyiha, İbrahim Nihâlî, Mir’âtü’d-Devlet

İBRAHİM NİHÂLİ’S REPORTS (LÂYİHA) ABOUT THE DEFICIENCIES IN STATE SERVICES AND THE ACTIONS TO BE TAKEN TO OVERCOME THEM: MIR'ÂT AD-DAWLAH (THE MIRROR OF THE STATE)

Öz

Mir'ât ad-Dawlah is a work of report (lâyiha) written by İbrahim Nihâlî ibn-i Süleyman Halife in order to reveal the reasons of the 1768-1774 Ottoman-Russian War and the deficiencies in state services. In the introduction of the work, the reasons underlying the 1768 -1774 Ottoman-Russian War are focused on. In the first chapter, the changes in the traditional clothes by the influence of the western countries are criticized. It is also stated in this section that unnecessary expenses caused many problems such as the transfer of the sources of the state to foreign countries and disorder in the country. In the second chapter of the report, the reasons of high amount of public expenses and its negative effects are presented. The 1768-1774 War is reported to be the main reason of increase in public expenses. In the third chapter, the excessive number of the officials and their inefficiency are dealt with. In the first part of the fourth chapter, the reasons and drawbacks of the cruelty by the great viziers towards the citizens and some suggestions for the solution of this problem are introduced. The second part of the fourth chapter is about the oppression of the judges and vice judges over people and solutions for this case. The third part is, likewise, about the oppression and cruelty of taxmen over the people and how this problem can be prevented. In this part, also, the status of the incomes and lands which were hired out and the problems caused by this system is analyzed. As for the fourth part of the fourth chapter, it reports the oppression of the bailiffs and emphasizes that these behaviors should be prevented and people should be protected against such attitudes. Accordingly, the reasons why people left their hometowns and settled in İstanbul or its neighborhood and the problems caused by this case are mentioned and some solutions are suggested. In this study, in brief, the report (lâyiha) mentioned is introduced and analyzed in different aspects. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Reform, Report, İbrahim Nihâlî, Mir'ât ad-Dawlah

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2009). “Siyâset-nâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 306-308.
• Aktan, C. C. (1997). “Politikada Liyakat Üzerine Kutadgu Bilig ve Koçi Bey Risâlesi’nden Öğreneceklerimiz”, Yeni Türkiye Dergisi, 13, 1389-1393.
• Balcı, E. (2004). “1868 Tarihli Bir Bayındırlık Lâyihası: Konya-Silifke Yolunun Şoseye Çevrilmesi ve Bölgedeki Zeytin Ormanlarını Islah Projesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 150, 107-144.
• Beydilli, K. (2013). “Yûsuf Paşa, Koca”, TDV İslam Ansiklopedisi, 44, 23-25.
• Bursalı Mehmed Tahir (1975). Osmanlı Müellifleri, (Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen), İstanbul.
• Çağrıcı, M. (2010). “et-Tâc fî Ahlâki’l-Mülûk”, TDV İslam Ansiklopedisi, 39, 336-337.
• Çolak, S. (2010). “Aziz Efendi’nin Risâlesine Göre 17. Yüzyılda Osmanlı Merkez Ordusunun Durumu”, History Studies, 2/2, 101-112.
• DİA, (2002). “Kutadgu Bilig”, TDV İslam Ansiklopedisi, 26, 478-480.
• Ergan, N. G. (1999). “Siyasetnamelerimizde Çizilen Devlet Adamı Portresinin Temel Özellikler”, Bilig, 8, 27-45.
• Ertaş, K. (2011). “XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti Islahat Düşüncesi Bağlamında Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Nasîhatu’s-Selâtîn İsimli Eseri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II(2), 127-142.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. (2020). Fusûl-i Hall ü Akd ve Usûl-i Harc ü Nakd (Müşkül Meselelerin Çözümü ve Gelir Gider Dengesinin Tertibi), (Hazırlayan: Süleyman Lokmacı-Rukiye Özdemir), İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• Gökçe, A. F. (2010). “Osmanlı Klasik Döneminde İdari Reform Hareketleri: Koçi Bey Risâleleri”, Yasama Dergisi, 5(14), 59-78.
• Gökyay, O. Ş. (1994). “Düstûrü’l-Amel”, TDV İslam Ansiklopedisi, 10, 50-51.
• Günçe, Ş. (2018). Sultan III. Selim Dönemi Ulema-Siyaset İlişkisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Hezârfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânin-i Âl-i Osman, (Hazırlayan Sevim İlgürel) Ankara: TTK Yayınları.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. (2019). Telhîsü’l-Beyân fî Tahlîsü’l-Büldân, (Hazırlayan: Süleyman Lokmacı), Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• İbrahim Nihâlî, Mir’âtü’d-Devlet, Berlin Devlet Kütüphanesi Doğu El Yazmaları Koleksiyonu’nda Hs. or. 902 arşiv numarası ile kayıtlı nüsha.
• İlgürel, M. (1998). “Hüseyin Efendi, Hezârfen”, TDV İslam Ansiklopedisi, 18, 544-546.
• İpşirli, M. (1988). “Abdullah Efendi, Tatarcık”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1, 99-100.
• İpşirli, M. (1991). “Âsafnâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, 3, 456.
• İpşirli, M. (1995). “Enderun”, TDV İslam Ansiklopedisi, 11, 185-187.
• Karaismailoğlu, A. (2002). “Kelîle ve Dimne”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25, 210-212.
• Karal, E. Z. (1942). “Nizâm-ı Cedîd’e Dair Lâyihalar”, Tarih Vesikaları, I(6), 414-425.
• Kaya, B. A. (2013). “Veysî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 43, 76-77.
• Köse, O. (1997). 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
• Kurtuluş, R. (2002). “Keykâvus b. İskender”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25, 357.
• Kütükoğlu, M. (2003). “Lâyiha”, TDV İslam Ansiklopedisi, 27, 116-117.
• Lokmacı, S. (2015), Solak-zâde Tarihi’nin Tahlili ve Metin Tenkidi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi.
• Mazıoğlu, H. (1961). “Fuzûlî’nin İnsan Olarak Değeri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 148-160.
• Murphey, R. (1979). “The Veliyuddin Telhis Notes on the Sources and Interrelations Between Koçi Bey and Contemporary Writes of Advice to Kings”, Belleten, XLIII (171), 547-571.
• Muşmal, H. (2007). “Konya Vilâyeti’nin Islahı ve İmarı Hakkında 9 Eylül 1880 Tarihli Bir Lâyiha”, Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, 17, 119-134.
• Öğreten, A. (1989). Nizâm-ı Cedid’e Dair Islâhât Lâyihâları, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı.
• Öz, M. (2016). “Kitâb-ı Müstetâb”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-2, 69-70.
• Özaydın, A. (2007). “Nizâmülmülk”, TDV İslam Ansiklopedisi, 33, 194-196.
• Özdemir, R. ve Lokmacı, S. (2020), “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Bir İntihal Örneği: Telhîsü’l-Beyân fî Tahlîsü’l-Büldân”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 339-354.
• Pehlivan, Z. N. (2018). “Koçi Bey’in Sultan İbrahim’e Sunduğu Risâle Üzerine Bir Değerlendirme”, Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR), 5(23), 1179-1182.
• Şahin, H. (2013). “Nasihatname Literatürüne Göre Osmanlı Devleti’nin Sosyo-ekonomik Sorunları ve Çözüm Önerileri”, Akademik Bakış Dergisi, 36, 1-11.
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyâset-nâmeleri. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Yılmaz, K. H. (2018). “Koca Râgıp Paşa’nın Bir Mecmuada Yer Alan Bilinmeyen Şiirleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), 43, 187-196.
• İslam Siyaset Düşüncesi Kataloğu, http://isd. ilem. org. tr/detay/653, Erişim Tarihi: 28. 06. 2020.