Dede Korkut Destanlarının Türkistan Yazmasındaki Kahramanlarla İlgili Epitetler -Mukayeseli Bir İnceleme-

Yıl 2021, Sayı: 71, 351 - 374, 15.05.2021

Gürol Pehlivan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4493

Öz

2019 yılında bilim dünyasına tanıtılan Dede Korkut destanlarının Türkistan/ Türkmensahra/ Günbed yazması, uzun bir “Giriş” ve tek destan içermektedir. Büyük oranda uzun soylamalardan oluşan bu kısımda, epitetler de önemli bir yere sahiptir. Bilindiği gibi epitet (sıfatlama), anlatıda kahraman veya herhangi bir nesneyi sıfatla, isimle veya sıfat cümlesiyle tamamlayan söz ve cümlelere verilen isimdir. Kahramanların karakterini, nesnelerin ise hangi anlamlar yüklendiklerini anlamakta epitetler çok değerli bilgi parçaları ihtiva ederler. Hatta epitetin kahramanın bazı temel özelliklerini, kahramanlıklarını, başardığı ihtiva eden bir “destan kapsülü” olduğu söylenebilir. Bu makalede Türkistan yazmasındaki “Kahramanlarla ilgili epitetler” Dresden ve Vatikan nüshalarındaki epitetlerle mukayese edilecektir. Dede Korkut yazmaları, bağlı bulundukları anlatma/yazıya geçirme geleneğine bağlı olarak 1. kol (Dresden ve Vatikan) ve 2. kol (Türkistan) olarak ayrıldıktan sonra, epitetler üzerinden bu iki kolun “kalıp üretme” noktasında ortak ve ayrı yönleri saptanacaktır. Bu mukayese sayesinde, her iki kolun birbiriyle ilişkisine ve “Oğuznâmecilik geleneği”nin tarihî-coğrafî uyarlanma süreçlerine ışık tutulması ve Türkistan yazmasındaki epitetlerin işlevlerinin tespit edilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut destanları, Türkistan/ Türkmensahra/ Günbed yazması, epitet, Oğuznâme, mukayeseli edebiyat

Epithets About Heroes in The Turkestan Manuscript of Dede Qorqud -A Comparative Review-

Öz

The Turkestan/ Turkmensahra/ Gunbed manuscript of the Dede Qorqud epics, introduced to the world of literature in 2019, contains an extended "Introduction" and a single epic. In this long section consisting mostly of long “soylamas” (poetic parts), epiteths also have a significant place. As it is known, epithet is a term given to words and sentences that complete the hero or any object in the narrative with an adjective, name or relative clause. Epithets contain very valuable pieces of information in understanding the characters of heroes and meanings attributed to the sentence. It can even be said that the epithet is an “epic capsule” containing some of hero’s basic characteristics, heroism, and accomplishments. In this article, “the epithets of the heroes” in the Turkestan manuscript will be compared with the epithets in the Dresden and Vatican copies. After the Dede Qorqud manuscripts are divided into the first (Dresden and Vatican) and the second (Turkestan) branch, depending on the tradition of narrating/transcribing them, the common and separate aspects of these two branches will be determined through the epithets. Through this comparison, it is aimed to shed light on the relationship between the two branches and some aspects of the “Oguzname tradition” and to determine the functions of the epithets in Turkestan manuscript.

Anahtar Kelimeler

Dede Qorqud epics, Turkestan/ Turkmensahra/ Gunbed manuscript, epithet, Oguzname, comparative literature

Kaynakça

• Aksoy-Sheridan, R. Aslıhan. (2008). “Sözlü Formül Kuramı Işığında Dede Korkut Kitabı’na Bakış”. Millî Folklor, 79, 21-33.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. (2019). “Safevi Tarih Yazıcılığı ve Safevi Çağı Kronikleri”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1, 143-164.
• Azmun, Yusuf. (2019). Dede Korkut’un Üçüncü Elyazması Yeni Soylamalar ve Boylar (hikâyeler) ile Türkmen Sahra Nüshası. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Başgöz, İlhan. (1960). “Dede Korkut’ta Yanlış Okunan Bazı Kelimeler”. Türk Dili, 104, 442-444.
• Başgöz, İlhan. (1998). “Dede Korkut Destanında Epitetler”. (çev. Nebi Özdemir). Millî Folklor, 37, 23-35.
• Bayat, Fuzuli. (2020). “Dresden ve Vatikan Yazmalarına Girmeyen Dede Korkut Hikâyeleri”. Akra Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, 21, 55-74.
• Bekki, Salahaddin. (2012). “Türkiye’de Epitetler Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve Köroğlu’nun Bir Şiirinin Tahlili”. Millî Folklor, 95, 202-215.
• Duymaz, Ali. (1997). Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Duymaz, Ali. (2020). “Dede Korkut Kitabı’nda ‘Hüner’ ve ‘Erdem’ Kavramları Üzerine”. Kolca Kopuzdan Kılca Kaleme Dedem Korkut Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ekici, Metin. (2019a). “Yeni Bir Dede Korkut Boyu: Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi”. Dünya Kültür Mirası Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (25-27 Nisan 2019/ Bayburt) Bildiri Kitabı. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları, 41-51.
• Ekici, Metin. (2019b). Dede Korkut Kitabı Türkistan/ Türkmen Sahra Nüshası Soylamalar ve 13. Boy Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ercilasun, Ahmet Bican. (2019a). “Dede Korkut Kitabı’nın Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar”. Millî Folklor, 123, 1-19.
• Ercilasun, Ahmet Bican. (2019b). Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ergin, Muharrem. (1958). Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, Orhan Şaik. (2000). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Haneda, Masashi. (2016). “Safevi Hassa Birliklerinin Tekâmülü”. (Çev. İlker Külbilge). Cihannüma, II/1, 125-150.
• Kaplan, Mehmet. (1955). “Türk Destanında Alp Tipi”. Zeki Velidi Togan’a Armağan. Ankara: Maarif Basımevi, 204-213.
• Kopraman, Kâzım Yaşar. (2009). “Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek ed Devâdârî’ye Göre Türklerin ve Tatarların Yaratılışı”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi –GEFAD-, Özel Sayı: Prof. Dr. Reşat Genç Armağanı, I.
• Köprülü, M. Fuad. (1986). Edebiyat Araştırmaları, I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Külbilge, İlker. (2010). 17. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Lockhart, Laurence. (2016). “Safevi Döneminde İran Ordusu”. (Çev. İlker Külbilge). Cihannüma, II/2, 177-188.
• Matthee, Rudi. (1996). “Unwalled Cities and Restless Nomads: Firearms and Artillery in Safavid Iran”. Safavid Persia The History and Politics of an Islamic Society. (Ed. Charles Melville). London/ New York: I. B. Tauris, 389-417.
• Merçil, Erdoğan. (1989). Kirmân Selçukluları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nevai, Abdülhüseyin. (1350). Şah Tahmasb-ı Safevi. Yayın Yeri Yok: İntişarat-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Nevai, Abdülhüseyin. (1353). Şah Abbas, Mecmua-yı Esnad u Mekatibat-ı Tarihi, 2. Yayın yeri Yok: İntişarat-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Osman. (1961). Tevârîh-i Cedîd-i Mir’ât-ı Cihân. (Haz. Atsız). İstanbul: Küçükaydın Matbaası.
• Özçelik, Sadettin. (2019). “Dede Korkut Oğuznamelerinin Kaç(ıncı) Nüshası Bulundu?”. Türk Dili, 812, 48-56.
• Özçelik, Sadettin. (2020a). “Dede Korkut Oğuznâmeleri Üzerine –Günbed Nüshası Işığında- Düzeltme Teklifleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 49, 7-20.
• Özçelik, Sadettin. (2020b). “Dede Korkut Oğuznâmeleri Üzerine –Günbed Nüshası Işığında- Düzeltme Teklifleri (2)”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 50, 11-21.
• Pehlivan, Gürol. (2015). Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım –Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi-. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Reichl, Karl. (2002). Türk Boylarının Destanları (Gelenekler, Şekiller Şiir Yapısı). (Çev. Metin Ekici). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sabityan, Zeki. (1343). Esnad-ı Nameha-i Tarih-i Devre-i Safeviyye. Tahran: Kitabhane-i İbn-i Sina.
• Sarı, Arif. (2019). “Safevi Şeyhlerinin Dulkadirli Müritleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 89, 83-95.
• Sertkaya, Osman Fikri. (2020). “Dede Korkut’un Günbed Yazmasında Geçen 50 Moğolca Kelime”. Dede Korkut Günbed Yazması Üzerine Araştırmalar ve İncelemeler. (Haz. Osman Fikri Sertkaya ve Hülya Uzuntaş). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Sertkaya, Osman Fikri ve Hülya Uzuntaş. (2020). “Günbed Yazmasının Önceki Dede Korkut Yazmalarındaki Bazı Okumaları Düzeltmesi”. (Haz. Osman Fikri Sertkaya ve Hülya Uzuntaş). Dede Korkut Günbed Yazması Üzerine Araştırmalar ve İncelemeler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Shahgoli, Nasser Khaze, Vaiollah Yaghoobi, Shahrouz Aghatabai, Sara Behzad. (2019). “Dede Korkut Kitabı’nın Günbet Yazması: İnceleme, Metin, Dizin ve Tıpkıbasım”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 16/2, 147-379.
• Sohrabiabad, Hamidreza. (2018). Safevî İdaresinde Toplumsal Dönüşüm. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi . Sümer, Faruk. (1959). “Oğuzlara Ait Destanî Mahiyette Eserler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, 359-456.
• Sümer, Faruk. (1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sümer, Faruk. (1995). “Eymir”. İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 551-552.
• Sümer, Faruk. (1999a). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Sümer, Faruk. (1999b). Türk Devletlerinde Şahıs Adları I. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Tezcan, Semih ve Hendrik Boeschoten. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tezcan, Semih. (2020). Topkapı Sarayı Oğuznamesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tulu, Sultan. (2013). “Dede Korkut’ta Yeni Okuma Önerileri ve Düzeltmeleri Üzerine”. Geçmişten Geleceğe Türkçe Elginkan Vakfı 1. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri 17-19 Nisan 2013. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 171-179.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1988). Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Veliyev, Kamil. (1989). Destan Poetikası. (Haz. Halil Açıkgöz). İstanbul: Türkiyat Matbaacılık.
• Woods, John E. (1993). Akkoyunlular -Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk 15. Yüzyıl Türk-İran Siyaseti Üzerine Bir İnceleme-. (Çev. Sibel Özbudun). İstanbul: Milliyet Yayınları.