Wooden Sermon Platforms in of District of Trabzon

Yıl 2021, Sayı: 71, 441 - 478, 15.05.2021

Raziye Çiğdem Önal

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4444

Öz

Westernization, which corresponds to the last two hundred years of the Ottoman Empire, expresses the tendency of alienation and its practices in many areas; one of the areas, where that can be seen most clearly is architecture.
Especially in this period when the decoration was differentiated, the buildings adapted to the dynamism that made itself felt in interior and exterior architectural elements.
One of the cities where a change in style that was effective in Istanbul, the capital of the period, and then spread to all of Anatolia, was experienced, is Trabzon showing a unique development line with examples of provinces as well as urban architecture. In this article, which focuses on examining the traces of western styles on rural samples through the sermon platforms in the liturgical works group in Of district, the nine sermon platforms, reflecting the changing stylistic features, were examined in terms of their typology and decorations, and were evaluated in terms of both its period and its place in the architecture of the region.
The change in the style of decoration that makes the western styles noticeable in these wooden sermons, which have been brought to architecture with two different typologies, has been provided with the intensive use of ornamental elements such as still life patterns, tulips, S-C folds, decorative arches, grape bunches, determination of the borders of the ornaments by giving them in panels or belts, and the composition of the area by blending it with geometric and herbal elements.

Anahtar Kelimeler

Style Change, Baroque, Rococo, Empire, Eclectic, Wood Art

Trabzon Of İlçesinde Ahşap Vaaz Kürsüleri

Öz

Osmanlı Devleti’nin yaklaşık son iki yüz yılına karşılık gelen Batılılaşma, birçok alanda etkisini gösteren yabancılaşma eğilimini ve uygulamalarını ifade etmektedir ve bunun en net görülebildiği alanlardan biri de mimaridir.
Özellikle süslemenin farklılaştırıldığı bu dönemde yapılar, iç ve dış mimari elemanlarda kendini hissettiren dinamizme ayak uydurmuştur.
Önce dönemin başkenti İstanbul’da etkili olup sonra tüm Anadolu’ya yayılan üslup değişiminin yaşandığı kentlerden biri de kent mimarisinin yanı sıra taşra örnekleri ile de kendine özgü bir gelişim çizgisi gösteren Trabzon’dur. Batılı üslupların taşra örnekleri üzerindeki etkisini Of ilçesindeki litürjik eserler grubunda yer alan vaaz kürsüleri üzerinden incelemeye odaklanılan bu makalede, değişen üslup özelliklerini veren dokuz vaaz kürsüsü, tipolojileri ve süslemeleri açısından irdelenmiş hem dönemi hem de bölge mimarisi içindeki yeri bakımından değerlendirilmiştir.
İki farklı tipoloji ile mimariye kazandırılan bu ahşap vaaz kürsülerinde batılı üslupları fark ettiren süsleme dilindeki değişim; natürmort desenler, laleler, S-C kıvrımları, dekoratif kemerler, üzüm salkımları gibi tezyini unsurların yoğun kullanılması, süslemelerin panolar ya da kuşaklar halinde verilerek sınırlarının belirlenmesi, alanın geometrik ve bitkisel unsurlarla harmanlanarak kompoze edilmesi ile sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Üslup Değişimi, Barok, Rokoko, Ampir, Eklektik, Ahşap Sanatı

Kaynakça

• Ağaç, Saliha ve Menekşe Sakarya. (2015). “Hayat Ağacı Sembolizmi”. International Journal of Cultural and Social Studies, I, 1-14.
• Akurgal, Ekrem. (1995). Anadolu Uygarlıkları. İstanbul: Net Yayınevi.
• Apa, Gülay. (2009). “Üsküdar Sultan Camilerinin Vaaz Kürsüleri”. VI. Üsküdar Sempozyumu (6-9 Kasım 2008) Bildiriler Kitabı I, 251-270, İstanbul.
• Apa, Gülay. (2010). “Osmanlı Geç Dönem İstanbul Vaaz Kürsüleri”, XII. Orta çağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (15-17 Ekim 2008), 308-317, İzmir.
• Apa Kurtişoğlu, Gülay. (2013). “Dini Mekânlarda Fonksiyonel Estetik Öğeler”. VI. Dini Yayınlar Kongresi İslam, Sanat ve Estetik (29 Kasım-l Aralık 2013), 397-416.
• Arseven, Celal Esad. (1983). “Kürsü”, Sanat Ansiklopedisi III, 1199-1200.
• Arslan, Seher. (2014). “Türklerde Ağaç Kültü ve “Hayat Ağacı”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 1/1, 59-71.
• Aydın, Hasan ve Sevgen Perker. (2017). “Trabzon’dan Ahşap Bir Cami Örneği: Of – Bölümlü Mithat Paşa Camii”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6 (2), 457-472.
• Aydın, Özlem ve Esra Lakot Alemdağ. (2014). “Karadeniz Geleneksel Mimarisinde Sürdürülebilir Malzemeler; Ahşap ve Taş”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/35, 394-404.
• Barışta, H. Örcün. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Geç Dönem Ağaç İşlerinin Eyüp Sultan’dan Seçkin Örnekleri”. Eyüp Sultan Sempozyumu VII, 84-89, İstanbul.
• Barışta, H. Örcün. (2004). “Klasik Dönem İstanbul Camilerinden Bazı Vaız Kürsüleri”. Cumhuriyet’in 80. Feth’in 550. Yılında İstanbul’a Armağan, 68-72, İstanbul.
• Barışta, H. Örcün. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul Cami ve Türbelerinden Ağaç İşleri. Ankara.
• Belli, Oktay. (1982). “Urartularda Hayat Ağacı İnancı”, Anadolu Araştırmaları, VIII, 237-247, İstanbul.
• Bozer, Rüstem. (2006). “Ahşap Sanatı”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) 2, (Ed. Ali Uzay Peker ve Kenan Bilici), 533-541, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bozer, Rüstem. (2007). “Süleymaniye’nin Ahşapları”. Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi, (Ed. S. Mülayim), Ankara.
• Bulat, Serap. (2014). “Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı Hayat Ağacı Motifleri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 2(2), 169-179.
• Coşkun, Rümeysa ve Banu Çelebioğlu. (2020). “Artvin Borçka’daki Yığma Ahşap Camiler”. BAB Journal of FSMVU Faculty of Architecture and Design, 1(2), 142-160.
• Çal, Halit ve Gazanfer İltar. (2011). Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Bilge Ajans.
• Çalışkan, Özlem vd. (2019). “Ahşap ve Ahşap Yapıların Dünü, Bugünü ve Yarını”. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Fen bilimleri Dergisi, 6(1). 109-118.
• Çalkan Sağlam, Özlem ve Hayri Sağlam. (2018). “İnsanlık Tarihinde Üzümün Önemi”. Journal of Agriculture, 1(2), 1-10.
• Çevik, Nevzat (1999). “Hayat Ağacının Urartu Kült Törenlerindeki Yeri ve Kullanım Biçimi”. Anadolu Araştırmaları, 15, 335-367.
• Çoruhlu, Yaşar. (2002a). “Kürsü”. TDVİA, XXVI, 573-574.
• Çoruhlu, Yaşar (2002b). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Deliorman Orhan, Didem vd. (2011). “Anadolu Medeniyetlerinde Asma (Vitis vinifera L.)”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(50), 69-80.
• Demir, Necati (2004). “Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi, 29, 169-188, Ankara.
• Demir, Necati. (2005). Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Tarihi Alt Yapısı. Ankara.
• Eker, İsmail. (2014). “Anadolu’da Lale Kültürü”. Bağbahçe Dergisi, 54, 24-27.
• Eliade, Mircea. (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Çev. Lale Arslan). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Emecen, Feridun M. (2006). “Of Kasabası’nın Ortaya Çıkışı Üzerine Notlar”. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, I, 45-54, Trabzon.
• Ergun, Pervin. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Hakyemez, Hanife Nuran. (2019). Çorum Camilerinde Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Dönemine Ait Ahşap Minberler, Vaaz Kürsüleri ve Kapılar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çorum.
• Işık, Ramazan. (2004). “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Buna Bağlı Kültler”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2), 89-106.
• İnan, Abdülkadir. (1952). “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, 19-30.
• İrepoğlu, Gül. (2012). Lale Doğada, Tarihte, Sanatta, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karadeniz, Erdem. (2017). Trabzon Of İlçesi’ndeki Mimari Eserler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Karagöz, İlyas. (2006). Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları. Trabzon: Derya Kitabevi.
• Karpuz, Haşim. (1989). “Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı Ahşap Camiler”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 37-45.
• Kazaz, Emriye. (2016). “Trabzon Kırsal Cami Mimarisi”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
• Kuniholm, Peter Lan. (2004). “Deondokronoloji Yöntemiyle Tarihlenmiş Osmanlı Anıtları, Osmanlı Arkeolojisi (Ed: Uzi Baram, Lynda Carroll), 100-141, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Küçük, Ogün. (2017). Trabzon’un Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18-19. yy.). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Nefes, Eyüp. (2009). “Giresun’da Yeni Tespit Edilen Bir Ahşap Camii; Çaldağ Beldesi Melikli Mahallesi Tahtalı Camii”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (3), 187-209.
• Önal, R. Çiğdem ve Zerrin Köşklü. (2020). “Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar”. Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 707-743, İzmir.
• Önal, Sevda. (2009). “Klasik Türk Edebiyatında Lâle ve Edebî Bir Tür Örneği Olarak Lâle Şiirleri”. Turkish Studies, 4(2), 911-927.
• Öney, Gönül. (1968). “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”. Belleten, XXXII (125-128), 25-36.
• Öney, Gönül. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öz, Cüneyt. (2018) “Kültürel Süreklilik Bağlamında, Antik Çağ’dan Günümüze Kutsal Ağaç ve Hayat Ağacı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/56, 213-223.
• Özen, Hamiyet ve Zehra Aksakal, “Trabzon Kenti Kırsal Camilerinde Süsleme Programlarının İncelenmesi” https://www.academia.edu/2496388/Traditional_Rural_Mosques_of_Eastren_Black_Sea_Region (Son Erişim Tarihi: 04.01.2021)
• Özfiliz, Tugay. (2017). Türk Mitolojisinde Hayat Ağacı Sembolizmi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Özgür Yıldız, Şenay. (2012a). “Osmanlı Devri Edirne Camilerinden Ahşap Va’z Kürsüsü Örnekleri”. Sanat Tarihi Dergisi, 21/2, 99-135.
• Özgür Yıldız, Şenay. (2012b). “Bursa’daki Osmanlı Dönemi Camilerinden İki Va’z Kürsüsü Örneği”. Sanat Tarihi Dergisi, 21/2, 137-158.
• Özgür Yıldız, Şenay. (2014). Osmanlı Devri İstanbul Camilerinde Kakma Teknikli Ahşap Va’z Kürsüleri. İstanbul.
• Özkan, Haldun. (2008). “Bayburt Konursu Ulu Camii ve Çeşmesi”. Sanat Dergisi, (13), 57-66.
• Özkan, Haldun. (2014). “Bayburt/Aydıntepe Gümüşdamla Köyü Camii Vaaz Kürsüsü”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (32), 25-38.
• Özkaya, Vecihi. (1996). “Frig Mimari Kaplama Levhaları Işığında Attis ve Hayat Ağacı”. Arkeoloji ve Sanat, 74, 3-11.
• Öztekin, Selma. (2008). Dinlerde Hayat Ağacı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Öztürk Ateş, Şenay. (2012). Yakındoğu Demir Çağ Uygarlıklarında Hayat Ağacı İnancı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Saat, Abdullah. (2008). İstanbul Selâtin Camilerindeki Vaaz Kürsüleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Sarı, Yavuz. (2016). Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Sav, Murat. (2012). “Tarihinde İkinci Kez Taşınan Ahşap Cami: Rize Kalkandere Hüseyin Hoca Köyü Sahil Cami”. Vakıf Restorasyon Yıllığı, 4, 161-169, İstanbul.
• Seçkin, Selçuk. (2018a). “Farklı Plan Özellikleriyle Gürcistan/Acara Hulo Bölgesi’ndeki Ghorcomi Camii”. Mediterranean Journal of Humanities, VIII (2), 463-478.
• Seçkin, Selçuk. (2018b). “Gürcistan/Acara Keda Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Camileri”. Turkish Studies, 13(18), 1133-1169.
• Sevinçtav Kanlıçay, Sinem. (2010). Barok-Rokoko Yorumlu 18. Yüzyıl İstanbul Çeşmelerinde Kompozisyon, Motif ve Terimler (1740-1779). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sümerkan, Mustafa Reşat ve İbrahim Okman. (1999). Kültür Varlıklarıyla Trabzon Cilt I: İlçeler ve Köyler. Trabzon.
• Sümerkan, Mustafa Reşat. (1990). Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
• Şahin, Kamil ve Salih Toprak. (2016). “Türk Kültüründe Ağaç’ın Düşünsel ve Toplumsal Bağlamı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/43, 1309-1316.
• Şahin, Mustafa. (2016). Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Taşkan, Demet. (2011). Artvin İli Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süslemeler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tekin, Halil. (2017). “Domuztepe’de Hayat Ağacı Bezekli Kaplar”. Aktüel Arkeoloji, 60, 47-49.
• Tellioğlu, İbrahim. (2016). “Of Tarihine Doğru Yerden Bakmak”. Başlangıçtan Günümüze Her Yönüyle Of, 17-26. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Tuluk, Ömer İskender (2016). “Of’un Mimari Mirasının Kökenleri Üzerine Yorumlar”, Başlangıçtan Günümüze Her Yönüyle Of, 429-438. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Turancı, Eda ve Özlen Özgen. (2018). “Türk Kültüründe Ağaç Sembolizmi ve Filmlere Yansıması”. Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, 1/1, 154-171.
• Gürcüm, Banu Hatice ve Didem Kaleli. (2020). “Kültür Ekseninde Hayat Ağacı Sembolü”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(72), 451-466.
• Uzun, Enver. (2007). Trabzon’un Yer Adları. Trabzon.
• Yavuz, Mehmet. (2009a). Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Köy Camileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yavuz, Mehmet. (2009b). “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6), 307-322.
• Yıldırım, Enbiya. (2016). “Dereyurt Köyü Tarihi Cami”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı II, 1115-1146. Trabzon.