Kıbrıs Ortodoks Kilisesi’nin Kıbrıs’ı Türklerden Geri Alma Plan ve Projeleri (1601-1839)

Yıl 2021, Sayı: 71, 553 - 582, 15.05.2021

Haydar Çoruh

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4370

Öz

Kıbrıs Ortodoks Kilisesi, 1571 yılında Kıbrıs’ın Türkler tarafından fethinden itibaren Osmanlı Devleti’nin diğer patriklikleri gibi imtiyazlı bir kurumu haline gelmiştir. Bu imtiyazlı durum Kıbrıs Ortodoks Başpiskoposlarının dikkatlerini kısa bir süre sonra ülke dışına döndürmelerine ve Kıbrıs’ı Türklerin elinden kurtarma çabası içerisine girmelerine sebep olmuştur. Başpiskoposların bu konuda ilk ittifak kurdukları devlet Savoy Hanedanı olmuştur. Ancak bu mücadeleden bir sonuç alınamamıştır. 1601-1650 yılları arasında süren bu mücadele sonrasında Kıbrıs Ortodoks Başpiskoposlarının ümidi kırılmıştır. Bu tarihten 1800 yılına kadar kesintisiz bir boyun eğme dönemine girilmiştir.
1789 Fransız İhtilali ile başlayan yenidünya düzeni ve Akdeniz’e Rusların inmesi Ortodoks Rum ahalinin yoğun olduğu bölgelerde hareketlenmelere sebep olmuştur. Sultan II. Mahmud’un ilk dönemlerinde ülke çapında baş gösteren ayaklanmalar yerel hanedanların sisteme karşı sürdürdükleri yerel isyanlara dönüşmüştür. Ancak bu hanedanlık iddiaları arasında Rus ajanların yönlendirmeleri ile Mora’da başlayan ayaklanma kısa sürede Kıbrıs’ta da etkisini göstermiştir. Mora ayaklanması uzun zamandır unutulmuş olan bir olguyu, Kıbrıs Ortodoks Kilisesi’nin Kıbrıs’ı Türklerden kurtarma projelerini yeniden gündeme taşımıştır.
Bu makalede Kıbrıs Ortodoks Kilisesi’nin 1601-1839 yılları arasında Kıbrıs’ı Türklerden geri alma planları ve başarısızlığı sonrasında yeniden bir Osmanlı kurumu haline getirilişi, Kıbrıs Başpiskoposu’nun reaya vekaletini elde etmesi ve nihayet 1821 Mora İsyanı ve 1833 Kıbrıs İsyanları ile yeniden eski alışkanlıkları olan Türkleri adadan kovma projelerine geri dönüşleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Ortodoks, Başpiskopos, Hıristiyan, Müslüman

Cyprus Orthodox Church's Cyprus Recovery Plan and Projects (1601-1839)

Öz

Abstract
Since the conquest of Cyprus by the Turks in 1571, the Cyprus Orthodox Church has become a privileged institution like the other patriarchates of the Ottoman State. This privileged situation caused the Orthodox Archbishops of Cyprus to turn their attention away from the country after a short time and to try to save Cyprus from the Turks. The first state with which the archbishops allied themselves on this issue was the Savoy Dynasty. However, there was no result from this struggle. After this struggle that lasted between 1601-1650, the hope of the Orthodox Archbishops of Cyprus was lost. From this date until 1800, a period of uninterrupted submission was entered.
The new world order that started with the French Revolution of 1789 and the arrival of the Russians in the Mediterranean caused movement in the regions where Orthodox Greeks were concentrated. Sultan II. The uprisings that broke out across the country in the early days of Mahmud turned into local rebellions by local dynasties against the system. However, among these dynastic claims, the uprising that started in the Peloponnese with the guidance of the Russian agents has had its effects in Cyprus in a short time. The Mora uprising has brought a long-forgotten phenomenon, the Cyprus Orthodox Church's projects to save Cyprus from the Turks.
In this article, the Cyprus Orthodox Church's plans to take back Cyprus from the Turks between 1601-1839 and its reconstruction into an Ottoman institution following its failure, the Archbishop of Cyprus's acquisition of the mandate of the reaya and finally the 1821 Morea Revolt and the Cyprus Revolts of 1833 and its old habits. their return to the projects of expelling Turks from the island will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Orthodox, Archbishop, Christian, Muslim

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): A.E.-Sultan II. Mahmud, nr. 201.; Cevdet-Askerî, nr. 46911, 492.
• Cevdet-Dâhiliye, nr. 2115, 7663, 14429.; Cevdet-Hariciye, nr. 2239; Cevdet-Maliye, nr. 22317, 6459.
• Hatt-ı Hümâyûn, nr. 538/26518, 20572, 33740, 37750, 33358, 37695, 33940, 47052, 51331, 538/26518, 489/24004, 708/33940.
• KŞS., nr. 30.; Maliyeden Müdevver df., nr. 9726.
• Aktan, C. C. ve Dileyici, D. ve Saraç, Ö, (2002). Vergi, Zulüm ve İsyan. Ankara.
• Alasya, Halil Fikret (1971). “Osmanlı Hükümeti Tarafından Ortodoks Kilisesine Verilen İmtiyazlar”, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara.
• Alasya, Halil Fikret (1977). Kıbrıs Tarihi Ve Kıbrıs’ta Türk Eserleri. Ankara.
• Alasya, Halit F. (1970). Kıbrıs’ta 1821 İsyanını Tertipleyenler. Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 87, Ocak: 207-208.
• Anagnostopoulou Sia (2002). “Les Rapports De L’eglise Orthodoxe Avec Le Kapudan Pacha (Fin Du Xvıııème-Début Xıxème Siècle)”, The Kapudan Pasha His Office And His Domain, (Ed. Elizabeth Zachariadou). Rethymnon.
• Aydın, Mahir (1990). “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”. Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri (28-30 Haziran 1989) Bildiriler, İstanbul, s. 81-106.
• Bedevi, Vergi (1966). Başlangıcından Zamanımıza Kadar Kıbrıs Tarihi.Lefkoşa.
• Bilgin, Feridun, “Tunus Üzerinde Osmanlı-İspanyol Hakimiyet Mücadelesi (XVI. Asır)”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12 Sayı:44, Kış 2013, s.181-201.
• Bozkurt, İsmail (2001). Kıbrıs Tarihine Bir Bakış, Ankara.
• Cassia, Paul Sant (1986). “Religion, Politics And Ethnicity İn Cyprus During The Turkocratia (1571-1878)”, Arch, Europ. Social., XXVII, s. 3-28.
• Çevikel, Nuri (2000). Kıbrıs Eyaleti; Yönetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800), Gazimağusa.
• Çevikel, Nuri (2012) “Osmanlı Kıbrısı’nda Müslim-Gayrimüslim İlişkileri Ve İhtidâ Meselesi (1746-1801)”, ICANAS-38 (38th International Congress of Asian and North African Studies), 10-15 September 2007 Ankara, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, II. Cilt (Tarih ve Medeniyetler Tarihi), s. 937-965.
• Cobham, Claude D. (2002). Excerpta Cpria Materials of a Historry of Cyprus. (Çvr. Ata Atun), Excerpta Cypria’dan Magusa Yazıları, Ankara.
• Cobham, Claude Delaval (1908), Excerpta Cypria: Materials for a Hıstory of Cyprus, Cambridge.
• Çoruh, Haydar (2017). İkinci Mahmud Döneminde Kıbrıs, TTK Yay., Ankara.
• Darcan, Hasan (2013). “Athanasıus ve İznik Konsili”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 28 (2013/2), s. 169-191.
• Dinç, Güven (2010). Osmanlı Yönetiminde Kıbrıs (1800-1839), (Doktora Tezi, Antalya Üniversitesi, SBE), Antalya.
• Erdoğru, Mehmet Akif (1997). “Kıbrıs Adası’nın 1831 Tarihli Osmanlı Nüfus Sayımı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 12, İzmir 1997, s. 80-93.
• Fedai, Harid (2000). Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi- Şiirler-, Lefkoşa.
• Gazioğlu, Ahmet C. (1994). Kıbrısta Türkler (1570-1878). Lefkoşa.
• Göktürk, Turgay Bülent (2015). “Rum Ortodoks Kilisesi’nin Kıbrıs’ta Karar Alma Sürecine Etkisi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Xv/30 (2015-Bahar), S. 295-345.
• Gündoğdu, Birol (2012). Ottoman Constructions of the Morea Rebellion, 1770s: A Comprehensive Study of Ottoman Attitudes to the Greek Uprisings, (Dr. Tezi, Near and Middle Eastern Civilizations University), Toronto.
• Gürkan, Haşmet M. (2000). Tarih İçinde Kıbrıs. Kıbrıs.
• Gürkan, Haşmet Muzaffer (2000). Tarih İçinde Kıbrıs, Kıbrıs.
• Hackett, John (1901). A History Of The Orthodox Church of Cyprus from The Coming of The Apostles Paul and Barnabas to The Commencement of The British Occupation (AD 45-AD 1878): Together With Some Account of The Latin And Other Churches Existing in The İsland, London.
• Hadjianastasis, Marios (2015). Frontiers of the Ottoman İmagination (Studies in Honour of Rhoads Murphey), (Edit. Marios Hadjianastasis), Leiden/Boston, s. 139-167.
• Hakeri, Bener Hakkı (1993), Başlangıcından 1878’e Dek Kıbrıs Tarihi, Ankara.
• Hill, George (2010). A History of Cyprus, Vol. 2 (The Frankish Period 1192-1432), Vol. 4 (The Ottoman Province The British Colony, 1571-1948), Cambridge.
• İnalcık, Halil (1964). “Kıbrıs’ta Türk İdaresi Altında Nüfus”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi (Kıbrıs ve Türkler), III, Sayı: B2, Ankara s. 27-58.
• Jennings, Ronald C. (1941). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571- 164, New York.
• Kaffa, Elena (2008). The Greek Church of Cyprus, the Morea and Constantinople during the Frankish Era (1196-1303), (Doktora Tezi), School of History and Archaeology University of Wales, Cardiff.
• Kiss, Tamas (2016). Cyprus in Ottoman and Venetian Political İmagination, Cilt: 1489-1582, (Doktora Tezi, Central European University), Budapeşte.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (1995). “Osmanlı Sosyal ve İktisâdî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”. Belleten, Sayı: 225, Ankara, s. 395-412.
• Kyrris, Costas P. (1996). History of Cyprus, Nicosia.
• Lubin, Matthew (2012). Aftermath Of War: Cypriot Christians And Mediterranean Geopolitics, 1571-1625, Doktora Tezi, University of North Carolina.
• Luke, Harry Charles (1921). Cyprus Under The Turks (1571-1878), London.
• Maier, Franz Georg (1968). Cyprus From the Earlist Time to the Present Day (Trans, from the German by Peter George), London.
• Mango, Cyril – Ševčenko, Ihor (1973). “Some Churches and Monasteries on the Southern Shore of the Sea of Marmara”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 27, s.235-277.
• Metin, H. (1999). Kıbrıs Tarihine Toplu Bir Bakış. Lefkoşa.
• Michael, Michalis N. (2009). “Introduction: The Unchanging “Turkish Rule”, the “Fair Ottoman Administration” and the Ottoman Period in the History of Cyprus”, Ottoman Cyprus: A Collection of Studies on History and Culture, (Edit. Michalis N. Michael, Matthias Kappler and Eftihios Gavriels), Wiesbaden, s.9-24.
• Mikropoulos, Tassos A. vd. (2008). Elevating and Safeguarding Culture Using Tools of the Information Society: Dusty traces of the Muslim culture, ESCUTIS, Greece.
• Moss, Vladimir (2012). Autocracy, Despotism and Democracıy: An Historical Approach to the Relationship between Orthodoxy and Politics Part 3: The Age Of Revolutıon (1789-1861),.
• Munro, John -Zahi Khuri (1984). Cyprus: Between Venus And Mars, Lübnan.
• Özdemir, Yavuz-Çiydem Erol (2017). “Osmanlı Coğrafyasında İlk Devrimci Örgüt: “Philiki Eterya”, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 14, Aralık, s. 24-45.
• Papadopoullos, Theodore (1967). ‘Orthodox Church and Civil Authority’, Journal of Contemporary History, Vol. II/4, October, s.201-209.
• Pirinççi, Ferhat (2006). “Yunan Ulusal Kimliğinin Oluşumu Sürecinde İçsel Ve Dışsal Parametrelerin Analizi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı: 46/1, s. 53-78.
• Purcell, H. D. (1969). Cyprus, New York.
• Roudometof, Victor-Michael, Michalis N., “Church, State and Politics in 19th Century Cyprus”, January 2010, s. 1-8, https://www.researchgate.net/publication/281863976 Şahın, İsmail (2005). Kıbrıs Başpiskoposluğu (1571-1821), (Yüksek Lisans Tezi, A.Ü, SBE), Ankara.
• Samur, Sebahattin (1996). “XIX. Yüzyıla Girerken Osmanlı Devleti’nde Konsoloslar ve Konsolosluklar”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: IX, Kayseri, s. 97-112.
• Smilden, Jean-Erik (2007). Histories of Cyprus: The Disputed Years of Ottoman Rule, 1571-1878, (Master Thesis, Universitetet I Oslo).
• Spyridakis, C. (1964). Abrief History of Cyprus, Nicosia.
• Tellan, Elif Bayraktar (2011). The Patriarch And The Sultan: The Struggle For Authority And The Quest For Order İn The Eighteenth-Century Ottoman Empire, (Thesis of Doctora, İhsan Doğramacı Bilkent University), Ankara.
• Trostyanskiy, Sergey (2011). “Cyprus, Autocephalous Orthodox Church of”, The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity, Edit: John Anthony McGuckin, Volume I(A–M), s. 171-173.
• Tutaman, Ferda Tuncer (2017). “1489-1570-Kıbrıs’ta Venedik Hâkimiyeti”, Tarihte Kıbrıs, Cilt: I, Akdeniz Karpaz Üniversitesi, s. 97-115.
• ÜNAL, Ayhan A. (2002). “XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Cezâyir-i Bahr-i Sefîd (Akdeniz-Ege Adaları ya da Kapudan Paşa Eyaleti)”, Türkler, Cilt: IX, (Ed. H.C. Güzel), Ankara.
• Ursinus, Michael (2002). “The Tersane and the Tanzimat, or How to Finance a Salaried Fleet”, The Kapudan Pasha his Office and his Domain, (Ed. Elizabeth Zachariadou), Rethymnon.
• Yeniçeri, Özcan (2005). “Viyana'dan Kıbrıs’a Topyekûn Gerileme”, Global Strateji Enstitüsü Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 2, İstanbul.