Osmanlı Devleti’nde Yıkım Kararları ve Gerekçeleri

Yıl 2021, Sayı: 71, 583 - 615, 15.05.2021

Gazi Özdemir

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4497

Öz

Yıkım kararları ve gerekçeleri, sonuçları itibarıyla bireyi ve toplumu etkiler. Bu sebeple ulusal ve uluslararası hukuk içinde yer alır. Bu araştırmada Osmanlı Devleti’ndeki yıkım kararları ve gerekçelerinin tespit edilmesi amaçlandı. Konu ile ilgili belgeler, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nden elde edildi. Yapılan taramada arşivde yıktırılma kararı bulunan 271 kayda ulaşıldı. Elde edilen belgeler ve defterler doküman inceleme tekniğiyle değerlendirildi, içerik analizleri yapıldı. Gerekçeler arasında asayişi temin etme, kamu düzenini ve yararını sağlama, haksız kazancı önleme ve şehir planlaması gibi çeşitli sebeplerin yer aldığı anlaşıldı. Yıktırılan yerler arasında da kale, karakol, değirmen, bent, kilise, manastır, mektep, medrese, duvar, cami ve ev gibi özel mülkiyet ve kamu mekânlarının olduğu tespit edildi. Osmanlı Devleti’nde verilen yıkım kararlarının mevzuat çerçevesinde alınmakta ve uygulanmakta olduğu görüldü. Yıkım süreçlerinde hukuki prosedürlerin izlendiği, uzmanlarca keşiflerin yapıldığı ve bu keşifler sonucunda da hazırlanan raporların yetkili makamlarca değerlendirmesiyle yıkımların gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Yıkım kararlarında özellikle kamu düzenini sağlamanın öncüllendiği sonucuna varıldı.

Anahtar Kelimeler

Hassa, Nafia, imar, idare, şehir planlaması, şehirleşme

Demolition Decisions and Their Reasons in The Ottoman State

Öz

Demolition decisions and reasons affect the individual and society in terms of consequence for this reason, it also takes place in national and international law. In this sense, it was aimed to determine the demolition decisions in the Ottoman State and their reason Documents related to the subject, was obtained from the President of Republic of Turkey State Archives Directorate Archive 271 records with a decision to be demolished were found in the archive. The documents and notebooks obtained were evaluated using the document review technique, and content analysis was performed. It is understood that there are various reasons such as ensuring public order, ensuring public order and benefit, preventing unfair gains and urban planning among the reason among the destroyed places, it was determined that private property and public places such as castle, police station, mill, dam, church, monastery, school, madrasa, wall, mosque and house. It was seen that the demolition decisions made in the Ottoman State were taken and implemented within the framework of the legislation. It is understood that during the demolition processes, legal procedures were followed, discoveries were made by experts, and the reports prepared as a result of these discoveries were examined by the authorities and demolitions took place with their approval. It is revealed that especially ensuring public order is prioritized in demolition decision

Anahtar Kelimeler

Hassa, Nafia, development, administration, city planning, urbanization

Kaynakça

• T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı-Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emirî (AE): Sultan Abdulhamid I (AE. SABH. I); Sultan Ahmed III (AE. SAMD. III); Sultan Selim III (AE. SSLM. III); Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO)
• Cevdet (C): Adliye (C. ADL); Askeriye (C. AS); Bahriye (C. BH); Belediye (C. BLD); Dâhiliye (C. DH); Evkaf (C. EV); Hariciye (C. HR); Maliye (C. ML); Darphane (C. DRB); İktisat (C. İKTS); Eyalet-i Mümtaze (C. MTZ); Nafia (C. NF); Zabtiye (C. ZB)
• Dâhiliye (DH): Hukuk (DH. H); İdare (DH. İD); Mektubi Kalemi (DH. MKT); Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ); Şifre Kalemi (DH. ŞFR)
• Hariciye Nezâreti (HR): Hukuk Kısmı (HR. H); İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO); Mektubi Kalemi (HR. MKT); Sefaret (HR. SFR); Siyasi (HR. SYS); Tahrirat (HR. TH); Tercüme Odası (HR. TO)
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT); İrâde (İ): Dahiliye (İ. DH); Hususi Evrak (İ. HUS); Meclis-i Vâlâ (İ. MVL)
• Maarif Nezâreti (MF); Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi (MF. İBT); Mektubi Kalemi (MF. MKT)
• Mabeyn Evrakı ve Saray Görevlileri Maruzatı (Y. PRK. SGE)
• Maliye Nezâreti Emlâk-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML. EEM); Meclis-i Vâlâ (MV)/ MVL.
• Mühimme Defterleri: A. { Bâb-ı Asafî : A. {DVNSMHM. d. Sadaret A. } : Divan Kalemi Evrakı (A. } DVN); Mektûbi Kalemi Evrakı (A. } MKT); Deavi Evrakı (A. } MKT. DV); Mühimme Kalemi Evrakı (A. } MKT. MHM); Meclis-i Vâlâ Evrakı (A. } MKT. MVL); Nezaret ve Devair Evrakı (A. } MKT. NZD); Umum Vilayet Evrakı (A. } MKT. UM); Bulgaristan, Girit vd. (A. } MTZ)
• Şura-yı Devlet (ŞD); Taşra-Bosna Müfettişliği Evrakı (TŞRBNM)
• Tefrişât-ı Rumeli Evrakı (TFR): Arzuhaller (TFR. I. ŞKT); Selanik Evrakı (TFR. I. SL)
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TMA. e)
• Yabancı Arşivler (YB): Yıldız (Y): Hususi Maruzat (Y. A. HUS); Yıldız Esas Defterleri Evrakı (Y. EE); Mütenevvi Maruzat (Y. MTV); Arzuhal Jurnal (Y. PRK. AZJ); Maarif Nazereti Maruzatı (Y. PRK. MF); Zabtiye (ZB)
• Kaynak Eserler, Araştırma ve İnceleme Yayınlar
• Afyoncu, Erhan, (1999). “XVI. Yüzyılda Hassa Mimarları”. Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı. ed. N. Bilgi. İzmir: Beta Basım Yayın. 208-21.
• Afyoncu, Fatma, (2001). XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ahmet Refik, (1935). On Altıncı Asırda İstanbul Hayatı (1553-1591). 2. Baskı, İstanbul: Devlet Basımevi.
• Akdağ, Mustafa, (1995). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: “Celalî İsyanları”. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Aktaş, Esat, (2015). Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), (Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyıldız, Ali, (2004). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akyıldız, Ali, (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform: 1836-1856. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Atam, Şenay, (2015). Osmanlı Devleti’nde Nafia Nezareti, (Basılmamış Doktora Tezi). Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Ayar, Mesut, (2015). Osmanlı Devleti’nde Kolera-İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aysevener, Kubilay, (2000). “Bir Tarih Yöntemi Olarak Soru ve Yanıt Mantığı”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 40 (3-4). 37-49.
• Baltacı, Ali, (2019). “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 5 (2). 426-38.
• Bloch, Marc, (2013). Tarih Savunusu veya Tarihçilik Mesleği, (çev. A. Berktay). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Braudel, Fernand, (2004). Maddi Uygarlık Gündelik Hayatın Yapıları, (çev. M. A. Kılıçbay). 2. Baskı, İstanbul: İmge Kitapevi.
• Cansever, Turgut, (2005). İslam’da Şehir ve Mimari. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Cansever, Turgut, (2010). Osmanlı Şehri. 2. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Cezar, Mustafa. (1977). Anadolu Öncesi: Türklerde Şehir ve Mimarlık. Türkiye İş Bankası.
• Collingwood, Robin George, (1196). Tarih Tasarımı, (çev. K. Dinçer). 2. Baskı, Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Çebi Buğdaycı, Müge Özge, (2019). İdarenin Re’sen İcra Yetkisi, (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetin, Cemal, (2013). “Osmanlılarda Mesafe Ölçümü ve Tarihî Süreci”. Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Nejat Göyünç’e Armağan. (ed. H. Bahar vd.) Konya: Selçuk Üniversitesi. 443-465.
• Çetin, Emrah, (2017). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e Anadolu’da Karayolu Yapım Çalışmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Dağ, Muhammed, (2020). Annales Tarih Ekolü ve Türkiye’de Yerel Tarihyazımı (1939-2000), (Basılmamış Doktora Tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dursun, Hasan, (2007). “İdari İşlemlerin İdare Tarafından Re’sen İcrası”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi-72. 247-76.
• Dündar, Abdulkadir, (2002). “XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 43 (1). 231-62.
• Düstûr [Tertib 1], (1290). Dersaadet: Matbaa-i Amire.
• En-Nebhan, (1980). Muhammed Faruk. İslâm Anayasa ve İdare Hukukunun Genel Esasları, (çev. S. Armağan). İstanbul: Sönmez Neşriyat.
• Ergenç, Özer, (2013). Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir. Toplum. Devlet. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ergi̇n, Koray, (2016). “Osmanlı Devleti’nde Kanunnamelerden Nizamnamelere Geçiş”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 39. 1-26.
• Ergin, Osman Nuri, (1883). Mecelle-i Umur-i Belediye. İstanbul: Şehremaneti.
• Ergin, Osman Nuri, (1936). Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkîşafı. İstanbul: İstanbul Hukuk Fakültesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü.
• Ersöz, A. Kürşat, (2015). “Bir İdari İşlem Olarak Yıkım Kararı”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 19 (3). 103-50.
• Esirkış, Neşe, (2019). İzmir Yangınları (XVIII. Asrın Ortalarından 1922’ye kadar), (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eyice, Semavi, (2001). “Kale”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: T. D. V. Yayınevi. 24. 234-42.
• Güler, Mustafa, (2018). Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları: 16. ve 17. Yüzyıllar. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Günalan, Rıfat, (2012). “İstanbul’da Balıkçılık: XVI. Yüzyılda Dalyan Mukataaları”. Tarih Dergisi. 48. 17-27.
• Gürses Söğüt, Sibel, (2016). “19. Yüzyıl İstanbul’unda Modern İmar Uygulamaları: Yangın Yeri Düzenlemeleri”. Toplumsal Tarih. 271. 74-86.
• İnalcık, Halil, (2016). “Fransız Annales Ekolü ve Türk Tarihçiliği”. Doğu Batı Makaleler II. 3. b. Ankara: Doğu Batı Yayınları. 292-304.
• İnalcık, Halil, (2017). Halil İnalcık’ın Merceğinden Tarih Bilinci. 2. Baskı, İstanbul: Profil Kitap.
• İpek, Nedim, (1999). Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İsmail Hâmi Danişmend, (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Köç, Ahmet, (2009). “Osmanlı Klasik Dönem Şehirciliğinde Çarşı Merkezinin Teşekkülünde Bedestenin Rolü: Ankara Örneği”. Çağdaş Yerel Yönetimler. 18 (4). 1-26.
• Maden, Fahri, (2013). Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin Yasaklı Yılları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mutlu, N. Yücel, (2012). “Osmanlı Devleti Nâfi’a Nezâreti’nin İlk Nizâmnâmesi”. Belgeler. 33 (37). 117-29.
• Tekinsoy, Okay, (2011). Özge. İdare Hukukunda Kamu Düzeni Kavramı. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• Okur, Esra, (2013). Galata Surlarının Yıkım Süreci, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Orhonlu, Cengiz, (1984). Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar: Şehir Mimarları. Kaldırımcılık. Köprücülük. Su-yolculuk. Kayıkçılık. Gemicilik. Nehir Nakliyatı. Kervan. Kervan Yolları, (ed. S. Özbaran). Ege Üniversitesi.
• Özcan, Abdülkadir, (1999). “İâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi-19 Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 228-32.
• Özkılıç, Sema Küçükalioğlu, (2015). 1894 Depremi ve İstanbul. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öztürk, Yücel, (2019). “Osmanlı Devleti’nde Beledi Hizmetlerde Kurumsallaşma Süreci: Erken Dönem ve Tanzimat Yılları”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. 8 (1). 259-72.
• Seyi̇tdanlıoğlu, Mehmet, (1996). “Yerel Yönetim Metinleri II: Zokaklara Dair Nizâmnâme”. Çağdaş Yerel Yönetimler. 5 (1). 59-70.
• Öztürk, Yücel, (1996). “Yerel Yönetim Metinleri V: Turuk ve Ebniye Nizamnamesi ve Getirdikleri”. Çağdaş Yerel Yönetimler. 5 (4). 67-81.
• Öztürk, Yücel, (1998). “Yerel Yönetim Metinleri XIV: Her Nev’i Ebniyeden Alınacak Harç ve Rüsumat Nizamnamesi”. Çağdaş Yerel Yönetimler. 7 (3). 130-35.
• Şaşmaz, Canbulut, (2010). İmar Mevzuatına Aykırı Yapı Kavramı ve Denetimi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şen, Murat, (1997). “İslam ve Osmanlı Hukukunda Kamulaştırma Müessesi”. Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi. 1 (1). 171-85.
• Taşkesenlioğlu, M. Yasin, (2018. Meclis-i Âlî-i Kanzîmât (1854-1861). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekdemi̇r, Aziz, (2011). “Tanzimat Dönemi Nafia Nezareti”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 1 (1). 121-44.
• Tekeli, İlhan, (2017). “19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının Dönüşümü”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (ed. H. İnalcık. M. Seyitdanlıoğlu). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 525-41.
• Tekeli, İlhan, (1998). Tarihyazımı Üzerine Düşünmek. Ankara: Dost Kitabevi.
• Tekeli, İlhan, (2016). Türkiye’nin Kent Planlama ve Kent Araştırmaları Tarihi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Terzi, Arzu, (1998). “XIX. Yüzyıl Sonlarında Ebniye-i Seniyye İdaresi (Görevleri ve Teşkilatı)”. Tarih Enstitüsü Dergisi.16. 109-19.
• Terzi, Arzu T, (2000). Hazine-i Hassa Nezareti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Turan, Osman (1995). Türk Cihân Hakimiyeti Mefkûresi. 8. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, Şerafettin, (1963). “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 1 (1). 159-202.
• Uzunçarşılı. İsmail Hakkı, (1984). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzunçarşılı. İsmail Hakkı, (1988). Osmanlı Tarihi. Ankara: TTK Yayınları.
• Ürekli, Fatma, (2000). İstanbul’da 1894 Depremi. 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ürekli̇, Fatma, (2010). “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Afetlere İlişkin Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 8 (16). 101-30.
• Yasin, Melikşah, (2009). İmar Hukukunda İdarenin Yıkma Yetkisinin Kullanımının Usul ve Esasları. İstanbul: On İki Levha Kitabevi.
• Yaşar, Hasan Nuri, (2016). İdare Hukuku. İstanbul: Der Yayınları.
• Yerasimos, Stefanos, (2017). “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (ed. H. İnalcık. M. Seyitdanlıoğlu). çev. A. Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 505-25.
• Yıldırım, Ramazan, (1990). İmar Hukuku’na Aykırı Yapılar Üzerinde İdarenin Yetki ve Yaptırımları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, Yıldıray, (2020). Tanzimat Döneminde Antep (Toplum ve Ekonomi). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• Yıldız, Kenan, (2012). 1660 İstanbul Yangınının Sosyo-Ekonomik Tahlili, (Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yücel, Yaşar, (Haz.), (1995). I. Selim Kanunnamesi (Tirana ve Leningrad Nüshaları) (1512-1520). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.