Erken Cumhuriyet Dönemi Demiryollarının Millileştirilmesi: Anadolu Demiryolları ve Mersin- Tarsus- Adana Hattının Satın Alınması

Yıl 2021, Sayı: 71, 679 - 702, 15.05.2021

Birgül Bozkurt

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4522

Öz

Cumhuriyet ilan edildiğinde, Osmanlı Devleti’nden devralınan 4137 km. uzunluğunda oldukça yıpranmış bir demiryolları sistemi bulunuyordu. Yabancı özel şirketler tarafından inşa edilmiş ve işletilmekte olan bu hatlar, Avrupa sermayesinin çıkarları doğrultusunda biçimlenmişti. Cumhuriyet hükümetleri için ülkenin savunulması ve iktisadi çıkarlarının korunması amacıyla demiryolu ulaşımının geliştirilmesi öncelikli alanlardan biri olarak belirlenmiştir. Demiryolu politikasında; yeni hatlar inşa edilmesi kadar mevcut demiryollarının millileştirilmesi esası da kabul edilmiştir. 22 Nisan 1924 tarihli 506 sayılı kanunun kabul edilmesiyle Anadolu demiryolunun satın alınmasına karar verilmesi demiryollarında millileştirme politikasının da başlangıcını teşkil etmiştir. Bu çalışmada demiryolu politikasının millileştirme yönü üzerinde durulmuştur. Demiryollarının millileştirilmesi, Anadolu demiryolu ile Mersin- Tarsus- Adana hattının satın alınmasıyla başlamıştır. Satın almayla ilgili yasal düzenleme 1924 yılında kabul edildiği halde satın alma anlaşması 10 Aralık 1928 tarihinde mümkün olmuştur. İmparatorluk devrinde gerçekleştirilen imtiyaz antlaşmalarına dayalı olarak şirketlere tanınan haklar ile savaş dönemlerinin eklediği yeni sorunlar satın alma sürecinin uzamasına neden olmuştur. Şirket temsilcileri ile yaşanan görüş ayrılığı, müzakereleri yürütmek üzere Şükrü Saraçoğlu başkanlığında bir komisyonun kurulmasıyla aşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet Dönemi, Millileştirme, Anadolu Demiryolu, Mersin-Tarsus-Adana Hattı, Şükrü Saraçoğlu

The Nationalisation of The Railways in The Early Republican Period: The Anatolian Railways And The Purchase of Mersin-Adana-Tarsus Line

Öz

When the republic was declared, there was an old railway line of a total of 4137 km. This old network was a heritage from the Ottoman Empire. These lines were constructed and managed by the alien companies and they were formed in accordance with the interests of the European capital. The development of the railway transportation was among the priorities of the republican governments for the military defense and the economic benefits of the country. The principle of nationalization of the existing lines as well as the construction of the new networks was accepted as the railroad policy. The acceptance of the 506th law on April 22, 1924 led to the purchase of the Anatolian railroad. This event was the start of the nationalization process of the railway networks. In this study, the nationalization aspect of the railroads is examined. The nationalization of the railroads started with the purchase of the Anatolian railroad and the Mersin-Tarsus- Adana line. Although the legislative regulation related to the purchase in question was accepted in 1924, the contract of purchase was only possible in 1928 December 10. The rights given to the companies based on the priviledge contracts in the devolution process of the imperial period, and the additional problems coming from the war period led the purchase process to prolong. The different viewpoints between the company representatives and the government was overcome with the foundation of a commission presided by Şükrü Saraçoğlu.

Anahtar Kelimeler

Republican Period, Nationalization, Anatolian Railroad, Mersin- Tarsus- Adana line

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30- 18-1-1/ 7-35-20. (07.10.1923).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 23-13-20. (05.03.1927).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 23-19-7. (20.03.1927).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 4-43-4. (01.01.1922).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 8-39-10. (07.11.1923).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 194-326-8. (10.12.1921).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 3-21-8. (22.05.1921).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 1-4-11. (08.07.1920).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 23-10-16. (24.02.1927).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-1/ 1-16-19. (02.11.1920).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-2/ 5-43-5. (25.08.1929).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı 30- 18- 1-2/ 1-13-2. (19.01.1929).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-2/ 85-100-18. (01.12.1938).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-2/ 1-8-2. (12.12.1928).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-2/ 1-7-5. (05.12.1928).
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı. 30-18-1-2/ 1-5-19. (05.12.1928).
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü. 30-10-0-0/ 146-46-1. (04.09.1923).
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü. 30-10-0-0/ 147-48-3. (23.02.1929).
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü. 30-10-0-0/ 244-648-26. (16.04.1929).
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü. 30-10-0-0/ 146-46-13. (20.06.1927).
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü 30-10-0-0/ 147-49-14. (31.12.1935).
• Resmi Yayınlar: 10 Yılda Türkiye Nafiası 1923- 1933, T.C. Nafıa Vekâleti, Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, İstanbul, 1933.
• Mersin- Adana Demir Yoluna Ait Evrak-ı İmtiyaziye, Selanik Matbaası, Dersaadet, (H. 1329) 1911.; TBMM Tutanakları.
• Süreli Yayınlar: Akşam, Anadolu’da Yenigün, Cumhuriyet, Demiryollar Mecmuası (Dergisi), Düstur, Hâkimiyet-i Milliye, Hayat, İkdam, Resmî Gazete, Tanin, Ülkü, Vakit, Yeni Mersin
• Araştırma- İnceleme Eserleri: Abisel, M. Arslan (1948). Bir Karış Fazla Şimendifer, Ankara: Ar Basımevi.
• Abisel, M. Arslan (1949). “Demiryol Politikamızın 25 inci Yıl Dönümü”, Demiryollar Dergisi, 23 (285-287), 53-55.
• Akçadurak, Zübeyir (1950). “Cumhuriyet Devrinde Türkiye Demiryolları, Demiryollar Dergisi, 24 (294-296), 61-65.
• Atlı, Cengiz- Ahmet Kalın (2021). “Mersin- Tarsus- Adana Demiryolunun Millileştirilmesi”, ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (2), 155-175.
• Aydın, Suavi (2001). “Türkiye’de Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış”, Kebikeç, 11, 49-94.
• Demirci, M. Ferid (1935). “XII. Cumhuriyet Yıl Dönümünde Demiryollarımıza Genel Bir Bakış”, Demiryollar Dergisi, 11 (128-129), 392-436.
• Durukal, Hüsnü Sadık (1950). “Cumhuriyet Rejiminin Demiryollar Siyaseti ve Neticeleri”, Demiryollar Dergisi, 24 (291-293), 10-11.
• Earle, Edward Mead (1972). Bağdat Demiryolu Savaşı, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Erkin, Behiç (2010). Hâtırat 1876-1958, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Erol, Adem (2003). Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Işıksaçan, Mustafa (1962). “Türkiye Demiryollarında Tarihi Olaylar”, Demiryol Dergisi-434-435. (ayrı basım)
• Onur, Ahmet (1953). Türkiye Demiryolları Tarihi 1860-1953, İstanbul: Askeri Basımevi.
• Özdemir, Mehmet (2001). Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Başlangıç Dönemlerinde Türk Demir Yolları, Ankara: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri.
• Özyüksel, Murat (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi (Anadolu ve Bağdat Demiryolları), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Paksüt, Emin (1948). “Cenup Demiryolları”, Demiryollar Dergisi, 22, (270-271), 3-7.
• Pamuk, Şevket (1978). “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Sermaye: Sektörlere ve Sermayeyi İhraç Eden Ülkelere Göre Dağılım 1854-1914”, Gelişme Dergisi, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar 1978 Özel Sayısı, 131-162.
• Rathmann, Lothar (2001). Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Belge Yayınları, Üçüncü Baskı.
• Süreyya, Ali (1933). “Demiryolu Siyasetimiz”, Ülkü, 1 (1), 56-62.
• Tekeli, İlhan- Selim İlkin (2001). “Cumhuriyetin Demiryolu Politikalarının Oluşumu ve Uygulaması”, Kebikeç, 11, 125-164.
• Tezel, Yahya S. (1994). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Gözden Geçirilmiş 3. Baskı.
• Velay, A. Du. (1978). Türkiye Maliye Tarihi, Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı, Damga Matbaası.
• Yıldırım, İsmail (1996). “Atatürk Dönemi Demiryolu Politikasına Bir Bakış”, ATAM Dergisi, XII (35), 387-396.