An İranian Turkish Leader Mir Cafer Pişeveri

Yıl 2021, Sayı: 72, 463 - 490, 05.09.2021

Sadık Sarısaman

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4494

Öz

Mir Cafer Pişeveri was born in 1892 in Iran in South Azerbaijan. He immigrated to Baku region with his family in 1905. During his youth, he was interested in Bolshevik Revolution occurring in Russia and adopted its views. He took part in political movements of Bolshevism and Communism and wrote articles praising these opinions for some newspapers.
Pişeveri went back to Iran in 1924, and he was put in prison in 1930 in consequence of the Rıza Pehlevi’s action against the communists. He was released as a result that Rıza Pehlevi II granted an amnesty. After getting out of the prison, he became a member of İranian Demokratic Party, and he was elected to the parliament from Tabriz and this party. However, due to the intervention of Shah, he was not admitted to the Iranian Parliament.
After that, Pişeveri tried to seize control in South Azerbaijan with the Soviet support. He enabled the establishment of the Azerbaijan Democratic Party, and he was appointed to the duty of Prime Ministry in the Azerbaijan National Parliament opened on 12 December 1945. In this period, Pişeveri changed the class-centred perspective completely. He noticed that ideas of communism could not be applied in Azerbaijan. However, when the Soviet Union signed a petroleum agreement with Iran and drew its troops, Pişeveri and his men had to defect to the Soviet Union. Pişeveri passed away on 11 July 1947 as a result of a traffic accident in a place near Şeki in North Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Mir Cafer Pişeveri, Iran, Azerbaijan, Russia, Turkey

İranlı Bir Türk Lider Mir Cafer Pişeveri

Öz

Öz
Mir Cafer Pişeveri 1892 yılında İran’ın Güney Azerbaycan bölümünde dünyaya gelmiştir. 1905 yılında ailesiyle birlikte Bakü bölgesine göç etmiştir. Gençliğinde Rusya'da gerçekleşen Bolşevik İhtilaline ilgi duymuş olup bu hareketin görüşlerini benimsemiştir. Bolşevizm ve Komünizm ile ilgili siyasi hareketlere katılmış, çeşitli gazetelerde bu fikirleri öven yazılar yazmıştır.
1924 yılında İran'a dönmüş, 1930 yılında Rıza Pehlevi'nin komünistlere yönelik tutuklama furyası neticesinde o da hapse atılmıştır. II. Rıza Pehlevi’nin çıkardığı af neticesinde serbest kalmıştır. Hapisten çıkınca İran Demokrat Partisine üye olmuş, bu partiden Tebriz'den milletvekili seçilmiştir. Ancak, şahın müdahalesi neticesinde İran Meclisine kabul edilmemiştir.
Pişeveri bundan sonra Sovyet desteği ile Güney Azerbaycan’da kontrolü ele geçirmeye çalışmıştır. Azerbaycan Demokrat Partisinin kurulmasını sağlamış, 12 Aralık 1945 tarihinde açılan Azerbaycan Milli Meclisi'nde Başbakanlık görevine getirilmiştir. Pişeveri bu dönemde sınıf merkezli bakış açısını tamamen değiştirmiştir. Komünizm fikirlerinin Azerbaycan'da uygulanamayacağını görmüştür. Ancak, Sovyetler Birliği İran ile petrol anlaşması imzalayarak askeri birliklerini geri çekince Pişeveri ve adamları Sovyetler Birliğine sığınmak zorunda kalmışlardır. Pişeveri 11 Temmuz 1947 tarihinde Kuzey Azerbaycan’da Şeki yakınlarında geçirdiği bir trafik kazası neticesinde hayatını kaybetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mir Cafer Pişeveri, İran, Azerbaycan, Rusya, Türkiye

Kaynakça

• Gazeteler: Akşam; Ayın Tarihi; Cumhuriyet; Son Posta
• Kitaplar ve Makaleler: Abrahamıan Ervand, Modern İran Tarihi, (Çev: Dilek Şendil), 3. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, 2004.
• Armaoğlu Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, 2. Baskı, 1984.
• Attar Aygün, İran'ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Ankara: Divan Yayıncılık, 2006.
• Attar Aygün, " Yeni Belgeler Eşliğinde II. Dünya Savaşı Sırasında Türk-Sovyet İlişkilerinde İran Gerginliği", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, 2/2 (2004): 135-147.
• Attar Aygün, "İran Türkleri", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, 2, 1, (2004): 39-62.
• Barıjough Samira Mirzadad, İran'da Siyasi ve Ekonomik Çıkar Çatışmaları (1921-1950), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Bayır Emre, "Fars Milliyetçiliğinin Gelişimi ve Güney Azerbaycan Milli Direnişi", Avrasya Dosyası, 5, 3, (1999): 90-124.
• Bolat Gökhan, "İran Meşrutiyet Hareketinin Türk Liderleri: Settar ve Bager Hanlar", Zeitschrift für die Welt der Türken, 5/1, (2013): 47-64.
• Duman Selçuk, Güney Azerbaycan Türklerinin Demokratik Hak ve Özgürlük Mücadelesi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2017.
• Hesenli Cemil, "Güney Azerbaycan Milli Harekâtı", Türkler Ansiklopedisi, C.20, (ed. Hasan Celal Güzel ve diğerleri), Ankara: 2002: 640-650.
• Heyet Rıza, "Azerbaycan Milli Hükümetinin Kuruluşu ve Dil Politikası", http://tebaren.org/?p=121(ET: 06.02.2019).
• "İran Komünistlerinin Hikayesi: Tudeh" erişim tarihi 4 Mayıs 2020, https://www.gzt.com/mecra/iran-komunistlerinin-hikyesi-tudeh-3346004.
• "Sosyalist Gilan Cumhuriyeti", erişim tarihi 4 Mayıs 2020, https://istiraki.blogspot.com/2015/11/sosyalist-gilan-cumhuriyeti.html.
• Kafkasyalı Ali, İran Türkleri, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2010.
• Kafkasyalı Ali, İran Coğrafyasında Türkler, İstanbul: Bilgeoguz Yayınları, 2011.
• Kafkasyalı Ali, " XIX. ve XX. Yüzyıl Siyasi ve Sosyal Olaylarının Güney Azerbaycan Edebiyatına Yansımaları", Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25, (2006): 165-208.
• Keskin Arif, "Güney Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-1946) ve Seyyid Cafer Pişeveri, erişim tarihi 06.02.2019. https://docplayer.biz.tr/8163128-Guney-azerbaycan-milli-hukumeti-1945-46-ve-seyit-cafer-pieveri.html#show_full_text.
• Keskin Arif, "Güney Azerbaycan Milli Hareketinin Tarihi Temelleri", Gelecek Bir Tasarımdır 2023, 25 (2011): 62-80.
• Mir Cafer Pişeveri Seçilmiş Eserleri, (Haz. Ahmed Eminzade, Taki Musevi, Hüseyin Ceddi), Bakı: 1965.
• Öran Mehmet Metin, İran Türkleri Hürriyet Hareketleri, (Haz. Selçuk Alkın), İstanbul: Mars Yayınları, 1998.
• Rehimli Ekrem, Güney Azerbaycan'da Milli Demokratik Harekât, Meqa Neşriyat, Bakı, 2003.
• Sadak Necmeddin, "Sovyet Rusya Siyasetinin Değişmesi Bakımından İran Hâdiseleri”, Akşam, No: 10114, 14 Aralık 1946.
• Sander Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, 20. baskı, Ankara: 2011.
• Sarısaman Sadık, “20. Yüzyıl Güney Azerbaycan Fikir Adamlarından Mir Cafer Pişeveri’nin Fikirleri”, 5. Kültür ve Medeniyet Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Hatay 2019, s. 88-107.
• Shaffer Brenda, Sınırlar ve Kardeşler İran ve Azerbaycan Kimliği, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, 2008.
• Ünal Sonay, Azerbaycan Milli Hükümeti, Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları, 2019.
• Yurdakul Çiğdem, "Marx'ın Tarih Anlayışı: tarihsel Materyalizm" Uluslararası Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 1, 3, (2019): 1-19.