Stalingrad Savaşı Döneminde Türkiye-Sovyet Rusya İlişkileri (1941-1943)

Yıl 2021, Sayı: 72, 491 - 522, 05.09.2021

Mehtap Başarır

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4515

Öz

Bu çalışmada, İkinci Dünya Savaşı’nın merak uyandıran bir dönemini kapsayan 1941-1943 Alman-Sovyet Savaşı (Stalingrad) kapsamında Türk-Sovyet ilişkileri hakkında bilgiler verilmektedir. Değişen dünya şartlarına paralel olarak 1936 yılında imzalanan Montreux Boğazlar Rejimi ile sarsıntı geçiren iki ülke ilişkileri İkinci Dünya Savaşı döneminde de bir belirsizlik ve güvensizlik içerisinde devam etmiştir. Nitekim savaş döneminde Sovyetler, Türkiye ile ilgili taleplerini fırsat buldukça dile getirmekten çekinmemiştir. Aslında Boğazlar sadece Sovyetler tarafından değil Almanlar tarafından da bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Güç dengesinin değişmesine bağlı olarak özellikle Boğazlar her iki ülkenin çıkarlarına alet edilmiştir. Mevcut Sovyet çekincesini uyandırarak Türkiye’nin Sovyetlere kuşkuyla bakmasını isteyen bir Almanya’nın yanı sıra; Almanların Balkanlarda tahşidat yaptığı söylemleriyle Türkiye’yi kendi safında savaşa dâhil ederek yükünü hafifletmek isteyen bir Rusya karşımıza çıkmaktadır. Çalışmaya, Milli Kütüphane Süreli Yayınlar Şubesi’nden doküman incelemesi metoduyla dönemin ulusal basınında yer alan haberlerle, başyazarların değerlendirmeleri ve tetkik eserler esas teşkil etmiştir. Sonuçta anlaşılmaktadır ki, Stalingrad Savaşı sürecinde Almanların güçlü olduğu dönem üzerinde Alman baskısını hisseden Türkiye; Almanların gerileme göstermesinin ardından bu kez Müttefik baskısını hissedecektir. Ancak bitaraf politikasını sürdürmeye çalışan Türkiye bu politikayı uygularken çoğu zaman İngiltere’ye yakın olmasına karşın Sovyet çekincesini her zaman ön planda tutmuş ve Almanya’ya karşı da net bir tavır almaktan kaçınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İkinci Dünya Savaşı, Türkiye-Sovyet Rusya İlişkileri, Stalingrad Savaşı, Boğazlar, Eden, Molotov

Soviet Russia-Turkey Relations During Battle of Stalingrad (1941-1943)

Öz

In this study, information is given about Turkish-Soviet relations within the scope of “1941-1943 German-Soviet War (Stalingrad)”, which covers an intriguing period of the Second World War. Parallel to the changing world conditions, the relations between the two countries, which were shaken by the “Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits, signed in 1936”, continued in an uncertainty and distrust during the “Second World War”. During the second world war, the Soviet Union, did not hesitate to bring every opportunity to voice their demands on Turkey. In fact, “Straits" were not used as a "propaganda tool” only by the Soviets, but also by the Germans as well. Due to the change in the balance of power, the Straits have been used for the “interests of both countries”. Here we see a Germany strives to arouse concern in Turkey against the Soviet Union and also wants Turkey to approach the Soviets with suspicion and distrust; while the Soviet trying to involve Turkey into the war on it’s own side by using the retoric that “Germans are causing conflict and disturbance in Balkans” in order to lighten his burden. The study was based on the news published in the national press of the period with the method of document analysis from the National Library Periodicals Department, as well as the reviews of the lead authors and study works. Ultimately, it is understood that, Turkey was feeling the pressure of the Germans when the Germans were strong during the period of the Battle of Stalingrad, and after the Germans were in decline, Turkey was going to feel the pressure of the Allies this time. On the other hand, while seeks to pursue its policy of neutrality, Turkey was standing close to England most of the times, however, it has kept the Soviet concern in the foreground and has avoided taking a clear stance against Germany.

Anahtar Kelimeler

World War II, Turkey-Soviet Russia Relations, Battle of Stalingrad, Straits, Eden, Molotov

Kaynakça

• Resmi Yayınlar: Records of the House of Commons (Avam Kamarası Zabıtları);
• HC (House of Commons) Deb (Debate) 24 June 1941 (The Full Date) vol (volume) 372 c. (Column) 975.
• HC Deb 24 June 1941 vol 372 c976.; HC Deb 24 June 1941, vol 372 c983.
• HC Deb 24 June 1941 vol 372 c985.; HC Deb 06 August 1941 vol 373 c2041.
• HC Deb 09 September 1941 vol 374 c106.; HC Deb 08 January 1942 vol 377 c173
• HC Deb 08 January 1942 vol 377 c174.; HL (House of Lords) Deb 12 November 1941 vol 121 c7; HL Deb 12 November 1941 vol 121 c8.
• Süreli Yayınlar (Gazeteler): Akşam, Cumhuriyet, Tan, The Times, Ulus, Vakit, Yeni Sabah.
• Kitap ve Makaleler: Aydın, M. (2014). “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, Türk Dış Politikası, C. 1. (ed. B. Oran) İstanbul: İletişim Yayınları. 399-479.
• Antony Beevor, A. (1999). Stalingrad. Penguin Books.
• Bilge, S. (1992). Güç Komşuluk: Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964. Ankara. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Deringil, S. (2014). Denge Oyunu: İkinci Dünya Savaşında Türkiye’nin Dış Politikası. İstanbul. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gürün, K. (1999). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953). Ankara. TTK Yayınları.
• Hasanlı, C. (2011a). Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953. Lexington Books.
• Hasanlı, C. (2011b). Tarafsızlıktan Soğuk Savaşa Doğru Türk Sovyet İlişkileri (1939-1953). (Çev: Ali Asker). Ankara. Bilgi Yayınevi.
• Özden, H. (2013). “The Diplomatic Maneuvers of Turkey in World War II”. Karadeniz Araştırmaları. 37. 91-110.
• Sadak, N. (1948-1949). “Turkey Faces The Soviets”. Foreign Affairs. 27. 449-461.
• Semiz, Y. Akgün, B. (2007). “Dosluktan Krize: İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk-Rus İlişkileri”. SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 7. 14. 239-270.
• VanderLippe, John M. (2005). The Politics of Turkish Democracy : Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950. State University of New York Press.
• Weisband E. (2000). İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I. (Çev: M. Ali Kayabal). Cumhuriyet.
• Süreli Yayın Makaleleri: (9 Ekim 1941). “Tam Vaktinde Neşredilen Müşterek Tebliğ”. Tasvir-i Efkâr.
• Atay, F. R. (23 Haziran 1941). “Almanya ile Sovyetler Birliği Arasında Harp”. Ulus.
• Atay, F. R. (14 Ağustos 1941). “İngiliz-Sovyet Notaları Etrafında”. Ulus.
• Atay, F. R. (9 Ekim 1941). “Müşterek Alman-Türk Tebliği”. Ulus.
• Benice, Etem İ. (9 Ekim 1941). “Türk-Alman Tebliğinin Manası”. Son Telgraf.
• Coşar, Hüseyin S. (18 Eylül 1941). “İnsanca Bir Bitaraflık”. Ulus.
• Daver, A. (23 Haziran 1941). “Almanya ve Sovyet Harbi”. İkdam.
• Daver, A. (29 Haziran 1941). “Nihayet Tekzip Edebildiler”. İkdam.
• Daver, A. (9 Ekim 1941). “Türk-Alman Münasebetleri”. İkdam.
• Daver, A. (24 Haziran 1941). “Türkiye’nin Bitaraflık Kararında Tam Bir İsabet Vardır”. İkdam.
• Nadi, N. (10 Ocak 1942). “Moskova Görüşmelerinde Türkiye”. Cumhuriyet.
• Nadi, Y. (23 Haziran 1941). “Alman-Rus Harbi”. Cumhuriyet.
• Nadi, Y. (12 Kasım 1941). “Türkiye Ne Yapacak?”. Cumhuriyet.
• Sadak, N. (24 Haziran 1941). “Führerin İfşa Ettiği Hakikatler Sovyetlerin Politikası Bakımından Hayret Uyandırıcıdır”. Akşam.
• Sadak, N. (23 Haziran 1941). “Hem Askeri Bakımdan Hem Neticeleri İtibariyle Avrupa’nın En Büyük Kara Harbi Karşısındayız”. Akşam.
• Sadak, N. (14 Ağustos 1941). “İngiltere ile Sovyet Rusya’nın Müşterek Notaları Etrafında”. Akşam.
• Sadak, N. (11 Ocak 1942). “Moskova Görüşmelerinde Türkiye Bahsi ve M. Eden’in Nutku Dolayısıyla”. Akşam.
• Sadak, N. (15 Ağustos 1941). “Türkiye, Kimseden Ne Garanti İster Ne De Böyle Bir Şeyi Kabul Eder”. Akşam.
• Sadak, N. (9 Ekim 1941). “Türkiye-Almanya Dostluğu Türkiye’nin Bitaraflık Siyasetine Dayanıyor”. Akşam.
• Sertel, M. Z. (3 Eylül 1941). “A. Sterling’in Hayal Ettiği Tehlike”, Tan.
• Sertel, M. Z. (26 Ağustos 1941). “Atlantik Mülakatı Hakkında Churchill’in İzahatı”. Tan.
• Sertel, M. Z. (11 Ağustos 1941). “Balkan Harbinden Evvelki Vaziyeti Hatırlatan Dedikodular”. Tan.
• Sertel, M. Z. (9 Ağustos 1941). “Bu Propagandaya Artık Nihayet Verilmesini İstiyoruz”. Tan.
• Sertel, M. Z. (14 Eylül 1941). “Bulgaristan’daki Hazırlıkların Hedefi Nedir?”. Tan.
• Sertel, M. Z. (27 Haziran 1941). “Demokrasilerin Sovyetlerle Birleşmelerinin Sebep ve Manası”. Tan.
• Sertel, M. Z. (10 Ocak 1942). “İngiliz Avam Kamarasında Aydınlatılan Meseleler”. Tan.
• Sertel, M. Z. (27 Ağustos 1941). “İngiltere ve Sovyetler İran’a Niçin Girdiler?”. Tan.
• Sertel, M. Z. (4 Eylül 1941). “Kundakçı Gazeteciler”. Tan.
• Sertel, M. Z. (23 Haziran 1941). “Sovyetlerle Almanlar Harp Halinde”. Tan.
• Sertel, M. Z. (10 Ekim 1941). “Türk-Alman Müşterek Deklarasyonu”. Tan.
• Us, A. (25 Haziran 1941). “Boğazlar Meselesi”. Vakit. 1.
• Us, A. (14 Ağustos 1941). “İngiliz-Rus Beyannamesinin Manası”. Vakit.
• Us, A. (9 Ekim 1941). “Türk-Alman Dostluğunun Teyidi”. Vakit.
• Yalçın, Hüseyin C. (8 Ağustos 1941). “İzahat”. Yeni Sabah.
• Yalçın, Hüseyin C. (10 Ekim 1941). “Muhtelif Propaganda Karşısında”. Yeni Sabah.
• Yalçın, Hüseyin C. (4 Ocak 1942). “Propaganda Faaliyetleri”. Yeni Sabah.
• Yalçın, Hüseyin C. (26 Haziran 1941). “Alman-Rus Harbinde Türk Bitaraflığı”. Yeni Sabah.
• Yalçın, Hüseyin C. (14 Ağustos 1941). “Türkiye Hakkında Yeni Dostluk Tezahürleri”. Yeni Sabah.