XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne Yönelik Yayılmacı Politikası Ekseninde İstihbarat Faaliyetleri

Yıl 2022, Sayı: 73, 157 - 169, 30.01.2022

Cantürk Aydın

https://doi.org/10.54614/JTRI.2022.3840

Öz

Rusya’nın, istihbaratı uluslararası ilişkilerde etkili bir şekilde kullandığı ve en başarılı olduğu ülke Osmanlı Devleti’dir. Bunun en büyük nedeni Rus çıkarlarının büyük ölçüde Osmanlı topraklarında olmasıydı. Rusya’nın Osmanlı coğrafyasında yürütmüş olduğu faaliyetlerde istihbarat biriminden yararlandığını, Osmanlı arşiv belgeleri göz önüne sermektedir. Bu belgelerden anlaşılacağı üzere Rusya, Osmanlı tebaasına mensup Müslim ve Gayrimüslim halklardan etkin bir biçimde casusluk faaliyetlerinde yararlanmıştı. Rusya, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla elde ettiği Ortodoks tebaanın çoğunlukta olduğu yerlerde konsolosluklar açma hakkı ile dinî bir milliyetçilik yapmış ve Osmanlı Gayrimüslim toplumunu isyana teşvik ederek karışıklıkların çıkmasına ve devletin zayıflamasına neden olmuştur. İstihbarat faaliyetlerinin ana yönetim merkezi rolünü üstlenmiş olan İstanbul Rus Elçiliği’nin görev yetkileri bu konsoloslukların kurulması ile azalmış gibi görünse de açılan yeni konsolosluklar emirleri yine buradan alıyorlardı ve aldıkları haberlere göre; Osmanlı tebaası üzerinde yalan haber yayma, provoke etme, para karşılığı haber toplama vb. şekillerde casusluk görevlerini yerine getiriyorlardı. Tutulan raporlar Rusya’ya iletiliyor ve bu raporlardan alınan bilgiler ile Osmanlı-Rus savaşları şekilleniyordu.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Rusya, İstihbarat, Casusluk

Intelligence Activities in the Axis of Russia's Enlargement Policy towards the Ottoman State in the Second Half of the 19th Century

Öz

The most successful country that Russia has used intelligence effectively in international relations is the Ottoman State. The biggest reason for this was that the Russian interests were largely in the Ottoman territories. The documents of the Ottoman Archives indicate that the activities of the intelligence unit in the activities carried out by Russia in the Ottoman geography. As understood from these documents, Russia has benefited from spontaneous acts of Muslims and non-Muslims of Ottoman subjects effectively. Russia made a religious nationalism with the right to open consulates in the places where the Orthodox subjects obtained with the Treaty of Küçük Kaynarca in 1774 and encouraged the Ottoman non-Muslim community to revolt, causing confusion and weakening of the state. Although the task forces of the Istanbul Russian Embassy, which had taken over the main administrative center of intelligence activities, seemed to be diminished by the establishment of these consulates, the new consulates opened the orders again from here and according to the reports they received; Spreading news on the Ottoman subjects, provoking them, collecting money, etc. They were carrying out espionage tasks. The reports were transmitted to Russia and the Ottoman-Russian wars were formed with the information obtained from these reports.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Russia, The Spy, Espionage

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. MHM, 395/58
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. MHM, 502/25
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. MVL, 74/91
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. UM, 151/39
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. UM, 151/39 (2)
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. UM, 155/77
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT. UM, 188/40
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HAT. 28/1343
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. MKT, 66/29
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. MKT, 79/48,
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. MKT,84/51,
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS, 128/ 58
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS, 2768/58
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS. 2768/49
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. TO, 126/91
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. MTZ (04)
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. MTZ (04),
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. MVL, 345/14954
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. MVL. 339/14682 (1)
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MKT. MVL, 77/37
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MVL, 410/72,
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TŞR. BNM, 8/91, (1)
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. A. HUS, 195/20
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. A. HUS, 227/14
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. A. HUS, 237/62
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. AZJ, 11/89
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. BSK, 1/43
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. EŞA, 11/54
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. EŞA, 12/25
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. EŞA, 30/21
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. EŞA. 29/55
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. UM, 20/87
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. ZB, 6/70
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y.A. HUS, 298/102
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y.A. HUS, 300/10
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), ZB, 1/18
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. DH, 283/17758
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), YPRK. ASK, 28/67
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS, 128/58
• Akgün, Suat, “Doğu Anadolu’da Osmanlı-Rus Rekabeti ve Kürtler”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 2, 542-554.
• Arfaoui, Selma, Osmanlı-Rus Savaşı (1877-1878) ve Avrupa Devletlerin Tutumu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 2009.
• Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, Ankara: TTK Yayınları, 1997.
• Atay, Mehmet, “Rusya Gizli İstihbarat Servisleri: KGB’nin Kısa Tarihi”, Avrasya Dosyası, Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Dergisi (İstihbarat Özel), Cilt: 8, Ankara 2002, 309-328.
• Aydın, Mithat, “19-20. Yüzyıllarda Osmanlı Balkanlarında Rusya’nın Casusluk Faaliyetleri”, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Araştırmaları Dergisi, Cilt: 32, Sayı: 53, 2013, 17-54.
• Aysal, Nejdet, “Çöküşten Mütarekeye Osmanlı’da Haberalma”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 40, (Kasım 2007), 523-543.
• Başkanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri (1841-1898), Ankara: 2006.
• Bülbül, İsmail, Osmanlı Belgelerine Göre Rus Elçisi Tolstoy’un Faaliyetleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir: 2007.
• Demirel, Muammer, “Erzurum’da Ermeni İsyanları (1890-1895)”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt:13, (Ankara 2002), 99-107.
• Demiroğlu, Hasan, “General İvan K. Kişelskiy’in Balkan Slavları Hakkındaki 1863 Yılı Raporu”, Ahmet Yesevi Üniversitesi Bilig Dergisi, (2013), Sayı: 66, 61-78.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi, 2007.
• Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermanı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt:11, Esra Yayınları, (Konya, 1994), 431-521.
• Gokov, O. A., “Osobennosti Voyennoy Razvedki Rossii Na Musulmanskom Vostoke (1856-1890), Canadian-American Studies, 45(1), 2011, s. 36-75.
• Hüseyin Nazım Paşa, “Ermeni Olayları Tarihi”, Ankara: T.C Başkanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 15, Cilt: 1-2, 1993.
• İnalcık, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren Yayınları, 1992.
• Kahn, David, “İstihbarat’ın Tarihsel Teorisi”, Avrasya Dosyası, İstihbarat Özel, (2002), Cilt: 8, Sayı: 2. 5-20.
• Kallek, Cengiz, “Casus” Türkiye Diyanet Ansoklepedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt: 7, 163-166.
• Tolstoy’un Gizli Raporlarında Osmanlı İmparatorluğu/ İstanbul’daki Rus Büyükelçisi Pyotr Andreyeviç Tolstoy ve Osmanlı İmparatorluğu’nun 18. Yüzyılın Başlarına Dair Hatıraları (18. Yüzyılın İlk Çeyreği)”, Yay. Haz. İlyas Kamalov, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2009.
• Keleş, Erdoğan, “Rusya’nın Panslavizm Politikasının Balkanlarda Uygulanmasına Dair Bir Lahiya”, Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İlke), (Güz 2008), Sayı:21, 123-140.
• Kodaman, Bayram, “1876-1920 Arası Osmanlı Siyasi Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt:12, Esra Yayınları, (Konya 1994), 19-200.
• Kohn, Hans, Panslavizm ve Rus Milliyetçiliği, (Çev. Agah Oktay Güner), Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1982.
• Köse, Osman, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt: 1, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 536-549.
• Köse, Osman, “Balkanlarda Rus Konsolosluklarının Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Turkish Studies/ Türkoloji Dergisi 1, Sayı: 2, (2006), 143-148.
• Kurat, Akdes Nimet, “Panslavizm”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 2-4, (1953), 24-278.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kurat, Yuluğ, “Osmanlı İmparatorluğu ve 1849 Macar Mülteciler Meselesi”, VI. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1961.
• Mehmed Salahi, Kamus-i Osmani, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2019.
• Mıhajlovich, Rogozhın Nikolaj, “Rus Diplomatların Raporlarında Osmanlı Devleti (XVI-XIX Yüzyılllar), Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt: 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, 527-549.
• Reynolds, M. A., Shattering Empires, The Clash And Collepse Of The Ottoman And Russian Empires, Cambridge University Press, New York 2011.
• Ortaylı İlber, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
• Özcan, Abdülkadir, “Türk Devletlerinde Casusluk”, Türkiye Diyanet Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt: 7, 166-169.
• Özdağ, Ümit, İstihbarat Teorisi, Ankara: Kripto Kitaplar, 2010.
• Subaşı, Cuma Serten, “Dünden Bugüne Panslavizm” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara: 2007.
• Tekin, Emrullah, Kazım Karabekir ve İstihbarat, İstanbul: Milenyum Yayınları, 2011.
• Turan, R., “Sultanın Topraklarında Çarın Adamları: Rus İstihbarat Faaliyetleri Çevçevesinde Rize Rus Viskonsolosluğu (1879-1914), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 2019, ss. 225-257.
• Tzu, Sun, Savaş Sanatı, (Çev. Adil Demir), İstanbul: Kastaş Yayınevi, 2008.
• Yayla, Mehmet, Devlet Sırlarına Karşı Suçlar ve Casusluk, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku (Ceza ve Ceza Usulü Hukuku) Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
• Yetim, Fahri, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Döneminde Balkan Milliyetçiliği ve Büyük Güçler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (Konya 2011), Sayı: 25, 286-296.
• Yüksel, Ahmet, “Hatlardaki Casusluk, III. Selim Devri Bir Casusluk Hikâyesi”, Toplumsal Tarih Dergisi, (2010), Sayı: 196, 48-54.
• Yüksel, Ahmet, II. Mahmud Devrinde Osmanlı İstihbaratı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• Yıldız, Gültekin, Osmanlı Dış Askerî İstihbaratında Formelleşme: Elçiliklerde Ataşemiliterliğin İhdası ve Osmanlı Askerî Ataşe Raporları, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 2012, ss. 239-266
• http://www3.nd.edu/~jneyrey1/secrecy.html, (Erişim Tarihi 21 Mayıs 2014).