Ayntâb’ın İktisadi Hayatında Ermeniler ve Yahudiler (XVIII. Yüzyıl Sonu)

Yıl 2022, Sayı: 73, 186 - 197, 30.01.2022

Adem Çalışkan

https://doi.org/10.54614/JTRI.2022.4568

Öz

Bu çalışmanın amacı H.1209 Tarihli D.CMH. d. 26989 Numaralı Cizye Muhasebe Defterinden hareketle Ayntâb’da yaşayan Ermenilerin ve Yahudilerin iktisadi durumları hakkında bilgi vererek literatüre katkı sunmaktır. Elde edilen bulgular ayrıca kentte bulunan keşişler ve şehir dışından gelen gayrimüslimler hakkında da bilgilere ulaşmamızı sağlamıştır. İncelenen deftere göre, şehirde Müslim ve gayrimüslim cemaatlerin ayrı ve birlikte yaşadığı yerleşim yerlerinin olduğu tespit edilmiştir. Ayntâb’a şehir dışından gayrimüslimlerin gelmesi kentteki gayrimüslim nüfusunun artmasını sağlamıştır. Tespitlere göre kentin 19 mahalle ve köylerinde gayrimüslimler yaşamaktadır. Ayrıca şehirde Hâyk-ı Müslüman ve Hâyk-ı Zimmîyan isminde dini temelli iki mahalle vardır. Ancak Hâyk-ı Müslüman mahallesinde gayrimüslimlerin oturması kentte dinî, sınıfsal ya da kapalı bir cemaatleşme olmadığını göstermektedir. Yine defterden gayrimüslimlerin akrabalık bağlarının tespiti sağlanmıştır. Kentte çok sayıda fırın, bedesten ve han olması şehrin zanaat ve ticari açıdan canlılığına işaret etmektedir. 70 farklı mesleğin gayrimüslimler tarafından yapılmış olması kentte mesleki bir tekelleşmenin olmadığını ve gayrimüslimlerin lonca teşkilatı içinde yer aldıklarını göstermektedir. Öyle ki şehirde bazı Ermeniler baba meslekleri ya da yapmış oldukları meslekler ile tanınmaktadır. Ermenilerden hekimlik ve kuyumculuk gibi elit meslek sahibi olanlarda vardır. Kentte yaşayan Ermeni ve Yahudiler cizyelerini ekonomik durumlarına göre ödemiştir. İncelenen deftere göre şehirde cizye ödeyen nefer sayısı 2.496’dır ve bunlardan toplamda 9.402.75 kuruş cizye tahsil edilmiştir. Ayrıca şehirdeki gayrimüslim din adamlarından da cizye alınmıştır. Cizye ödeyen Ermeniler ve Yahudiler bir birlerinin cizye vergisine kefil olduğu gibi Müslümanlardan da cizye vergisine kefil olanlar vardır. Bu durum şehirde Müslüman-gayrimüslim ilişkilerinin güvenilir ve sağlam temelli olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Cizye Muhasebe Defteri, Ermeni, Ayntâb, Ermeni, Yahudi

Armenians and Jews in Ayntab's Economic Life (Late XVIII. Century)

Öz

The aim of this study is to give information about the economic situation of the Armenians and Jews living in Ayntâb, based on the Cizye Accounting Book numbered 26989 and dated H. (Islamic Calender) 1209. The examined book, shows that there were settlements in the city where Muslim and non-Muslim communities lived both separately and together. The arrival of non-Muslims to Ayntâb led to an increase in the non-Muslim population. The findings shows that non-Muslims lived in 19 neighborhoods and villages of the city. In addition, there are two religious-based neighborhoods in the city, named Hâyk-ı Muslim and Hâyk-ı Zimmîyan. The fact that non-Muslims live in the Hâyk-ı Muslim quarter shows that there was no religious, class or closed community in the city. The kinship ties of non-Muslims were also determined from the book. The fact that there are many bakeries, covered bazaars and inns in the city indicates the vitality of the city in terms of craft and trade. The fact that 70 different professions were carried out by non-Muslims puts that there was no professional monopoly in the city and that non-Muslims were part of the guild organization. So that some Armenians in the city were known for their father's profession or their profession. Among the Armenians, there are those who have elite professions such as medicine and jewellery. Armenians and Jews living in the city paid their jizya according to their economic status. The number of soldiers who paid the poll tax in the city was 2,496, and a total of 9402.75 penny was collected from them. The non-Muslim clergy in the city were also taken from the jizya. Just as Armenians and Jews who pay the jizya were a guarantor for each other's jizya tax, there are also Muslims who are guarantors for the jizya tax. This proves that Muslim-non-Muslim relations in the city were reliable and well-founded.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Ayntâb, Jizya Accounting Book, Armenians, Jews

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı- D.CMH. d.26989 Numaralı Cizye Muhasebe Defteri, Fî 1 Muharremü'l-harâm sene 1209.
• Adiyeke, Ayşe Nükhet. “18. Yüzyılda Girit’te Cizye Uygulaması ve Toplumsal Etkileri”, Belleten 81/290, 2017, s. 135-158.
• Alanoğlu, Murat. “17. Yüzyıl Ortalarında Varto (Yerleşim, Nüfus, Vergi ve Aşiretler)”, History Studies 12/3, Haziran 2020, s.1143-1175.
• Barkan, Ömer. “894 (1488/1489) Yılı Cizyesinin Tahsilâtina Âit Muhasebe Bilânçoları”, Belgeler I/1, Ocak 1964, s.1-777.
• T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Başkanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 108, İstanbul 2010.
• Boris C. Nedkoff. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Cizye (Baş Vergisi)”, Belleten 8/32, 1944, s. 599-652.
• Can, Mustafa. Safranbolulu Mehmed İzzet Paşa Vakfı’na Ait Hicri 1224 (Miladi 1809-1810) Tarihli Muhasebe Defteri Üzerine Bir Değerlendirme, Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, Karabük Üniversitesi Yayınları, 2019, s. 522-533.
• Canbakal, Hülya. 17. Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplu ve Siyaset. Çev. Zeynep Yelçe İletişim Yay., İstanbul 2009.
• Çakar, Enver. 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Yayınları No:23, Elazığ 2006.
• Çakır, İbrahim Etem. “XVI. Yüzyılda Ayntâb Şehrinde Ailenin Demografik Yapısı”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9, 2010, s. 1-17.
• Çakır, İbrahim Etem. 16. Yüzyılda Ayntâb Şehri. Yeditepe Yay., İstanbul 2015.
• Çalışkan, Adem. “XIX. Yüzyılda Ayıntâb Yahudileri”, Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan. Ed. Burak Kocaoğlu, Berikan Yayınevi, Ankara 2019, s.47-74.
• Çelik, Şenol. “659-1660 (H. 1070-1071) Tarihli Avarız Defterine Göre XVII. Yüzyıl Ortalarında Turgutlu Kazası”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 16, Bahar 20017, s. 33-66.
• Çoruh, Haydar. “Cizye Tahrirlerine Göre Antakya’da Gayrimüslim Cemaatler” Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl 5, Sayı 1, Bahar 2020, s.74-124.
• Çoruh, Haydar. “Erzurum'daki Türk ve Ermeni Nüfusu Gösteren 1847 Tarihli Nüfus Defteri”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 6, Yaz 2002, s.95-115.
• Çoruh, Haydar. Sultan İkinci Mahmud Döneminde Kıbrıs (1808-1839), TTK Yay. Ankara 2017.
• Çoruh, Haydar. Temettüat Defterlerine Göre Erzurum Şehri, Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları, Hatay 2018.
• Çitçi, Hasan Remzi - Yener, Şakir Sabri. Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Gaziantep’te Sanat ve Ticaret Dalları, Gaziyurt Matbaası, Gaziantep 1999.
• Dağlıoğlu, Hikmet Durhan. Miladi 16. Hicri X. Asırda Antep, C.H. Partisi Basımevi, Gaziantep 1936.
• Demirci Akyol, Esra. “17. Yüzyıl Halep Avarız ve Cizye Defterleri Üzerinden İslam Şehri Kavramını Tartışmak”, OTAM 42, Güz 2017, s. 73-97.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi, Ankara 2015.
• Dündar, Recep. “2764 Nolu Temettuat Defterine Göre Turgutlu’da Kıbtî, Rum, Ermeni ve Yahudiler (1844-1845)”, Uluslararası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri I, Ed. Muzaffer Tepekaya vd. Turgutlu Belediyesi Kültür yayınları, Turgutlu 2018, s. 265-291.
• Dündar, Recep. “H. 1269 (1852-1853) Tarihli Kıbrıs Cizye Muhasebe Defteri”, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, 4/2,2012, s.99-122.
• Dündar, Recep. “H. 1271 (1854-1855) Tarihli Kıbrıs Cizye Muhasebe Defteri”, Turkish Studies 11/11, Summer 2016, s. 53-76.
• Dündar, Recep. H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi”, History Studies 4/4, 2012, s. 125-146.
• Emecen, Feridun M. “Kayacık Kazasının Avârız Defteri” , İÜEF Tarih Dergisi Prof. M. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı 12, 1982, s. 159-170.
• Ercan, Yavuz. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten LV/213, 1991, s. 371-391.
• Ercan, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Turan Kitapevi, Ankara 2001.
• Ertaş, Kasım. Osmanlı İmparatorluğu’nda Diyarbakır Ermenileri, İstanbul 2005.
• Faoqhı, Suraya. Osmanlı Zanaatkarları İmparatorluk Döneminde Zanaatlar ve Loncalar, Çev. Zülal Kılıç, İstanbul 2017.
• Fayda, Mustafa, “Zimmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 44, TDV. Yay., İstanbul 2013, s. 428-434.
• Gülsoy, Ufuk, “Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlikten Muafiyet Vergisi: Bedel-i Askerî (1855 - 1909)”, Tarih Dergisi, Yıl 2002, Cilt 0, Sayı 37, s. 93-94.
• Gülsoy, Ufuk, Cizyeden Vatandaşlığa Osmanlı’nın Gayrimüslim Askerleri. Timaş Yay., İstanbul 2010.
• Gürhan, Veysel. “17. Yüzyılın Sonunda Cizye Defterlerine Göre Diyarbekir (Amid) Şehrinde Gayrimüslimler (1691-1695)”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/1 (26), Mart 2020, s. 159-193.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 8, TDV. Yay., İstanbul 1993, s. 44-48
• Karacan, Osman- Kartal, Kazım. “1261 ve 1265 Tarihli Darende Cizye Defterine Göre Gayrimüslimlerin Sosyo-Ekonomik Yapısı”. Tarih ve Toplum Araştırmaları, Ed. Kazım Kartal. Sonçağ Akademi, Ankara 2020, s. 103-124.
• Kaya, Eyüp d ve Hacak, Hasan. “Zimmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 44, TDV. Yay., İstanbul 2020, s. 424-428.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Ed. M. Demiray, Klasik Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2017.
• Kocaoğlu, Burak. Osmanlı Devleti’nde Cizye Vergisi, Berikan Yay, Ankara 2018.
• Kocaoğlu, Burak. “1844 ve 1846 Tarihli Çankırı Cizye Defterlerine Göre Çankırı’da Gayrimüslimler”, Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:2, Sayı:4, 2018, s. 283-295.
• Koçak, Zülfiye. “Ekonomik ve Sosyal Münasebetler Özelinde Vidin’de Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1700-1750)”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2, 2018, s.1109-1136.
• Koçak, Zülfiye. “H. 1102 (M. 1690-1691) Tarihli Diyarbekir Eyaleti Cizye Defterinin Tanıtımı Ve Tahlili”, TAD 37/63 2018, s. 219-265.
• Koçak, Zülfiye. “1691 Tarihli Cizye Defterine Göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman Kazalar”, OTAM 41,2017, s.191-218.
• Kurt, Yılmaz, “Osmanlı Devleti Döneminde Gaziantep 1849 Tarihli Antep İcmal Nüfus Defteri ve Antep’in Nüfusu”, Tarihten Günümüze Ayıntab-Gaziantep, Ed. Ahmet Gündüz vd., Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Gaziantep 2018, s.215-228.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Toplumunda Aile. Timaş Yay., İstanbul 2009.
• Özel, Oktay. “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik. ed. Halil İnalcık ve Şevket Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000, s. 35-50
• Özlü, Zeynel. “Göynük’e (Bolu) Ait Bazı Gelir Ve Giderlerin Tahlili: Avarîz Vergisi”, OTAM 19/19 (2006),381-397.
• Özlü, Zeynel. Yıkılmış Bir Şehri İnşa ve İhya Edenler Cumhuriyetin ilk yıllarında Gaziantep’te esnaf ve tüccar aileler. Gazikültür A.Ş, Ankara 2020.
• Öztürk, Mustafa. “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, OTAM 8/8, 1997, s. 249-293.
• Pamuk, Bilgehan, “XVI. Asırda Ayntâb Şehri ve Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler IV. Cilt, Birlikte Yaşam Kültürü, Ed. Mehmet Metin Hülagü, TTK Yay., Ankara 2014, s.187-193.
• Peırce, Liselıe. Ahlak Oyunları 1540-1541 Osmanlı’da Ayıntâb Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet. Çev. Ülkü Tansel, İstanbul 2005.
• Tabakoğlu, Ahmet. “XVII ve XVIII Yüzyıl Osmanlı Bütçeleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 41/1-4 (1985), s. 389-414.
• Ünal, Mehmet Ali. “1056/1646 Tarihli Avarız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten LI/ 1999 (1987), s. 119-129.
• Yarcı, Güler. “Osmanlı Maliyesinde Toprak Bastı Vergisi”, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi IV/1, Ocak 2012, s.335-375.
• Yel Ali Murat- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mahalle” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 27, TDV. Yay., Ankara 2003, s. 323-326.