Tüccarzade İbrahim Hilmi’nin Osmanlı Askerî Literatürüne Katkısı

Yıl 2022, Sayı: 74, 371 - 381, 29.05.2022

Ali Serdar Mete

https://doi.org/10.54614/JTRI.2022.4601

Öz

Osmanlı ordusunda uygulanan ıslahatlar II. Mahmud döneminden itibaren yeni bir askerî literatürün doğuşunu sağladı. Yazılı metinlerin temini, Türkçeye çevrilmesi ve çoğaltılması ihtiyacı da askerî ıslahatlara paralel olarak arttı. Subayların öncülük ettiği askerî yayınlar Osmanlı askerî literatürünün ortaya çıkmasını sağladı. Alman Islah Heyeti’nin göreve başladığı II. Abdülhamid döneminde askerî yayınlarda da yeni uygulanacak Prusya Sistemi sebebiyle bir artış ve çeşitlenme görüldü. Bu dönemde yayınevini açarak askerî yayıncılığın öncülerinden olan Tüccarzade İbrahim Hilmi aynı zamanda ilk Türk yayıncılardandı. Tüccarzade’nin yayınevi Kitabhâne-i İslâm ve Askerî’nin askerlikle ilgili yayınları, modernizasyon çalışmalarının seyrinin de yazılı birer rehberiydi ve zamanla çeşitlenerek sayıları arttı. İbrahim Hilmi, birçok asker-yazarın eserlerini yayınlayarak Osmanlı askerî literatürünün gelişmesinde önemli bir yer edindi. Bu çalışmada yayıncının 1896-1923 yılları arasındaki askerî yayınları, askerî modernizasyon çalışmaları çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Askerî Eğitim, Askerî Literatür, Osmanlı Modernleşmesi, Tüccarzade İbrahim Hilmi

The Contribution of Tüccarzade İbrahim Hilmi to The Ottoman Military Literature

Öz

The reforms implemented in the Ottoman army provided the rise of a new military literature from the time of Mahmud II. Like many other needs of reforms, the need for the supplying written texts, their translation into Turkish and their reproduction has increased in parallel with military reforms. The military publications led by the officers provided the emergence of the Ottoman military literature. During the period of Abdulhamid II, when the German Military Mission commenced, an increase and diversification was observed in military broadcasts due to the Prussian System to be implemented. Tüccarzade İbrahim Hilmi, one of the pioneers of military publishing by opening his publishing house during this period, was also one of the first Turkish publishers. The publishing house of Tüccarzade, Kitabhâne-i Islam and Askerî’s military-related publications were also written guides of the course of modernization studies, and their number increased by diversifying over time. İbrahim Hilmi took an important place in the development of the Ottoman military literature by publishing the works of many soldier-writers. In this study, the military publications of the publisher between 1896-1923 were examined within the framework of military modernization.

Anahtar Kelimeler

Military Education, Military Literature, Ottoman Modernization, Tüccarzade İbrahim Hilmi

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Sadâret Mühimme Evrakı (A.}DVN. MHM.), 25/29.
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Evrakı (A.} MKT.), 11/33 ve 169/71., BOA, Sadâret Mühimme Kalemi Evrakı (A.} MKT. MHM.), 465/18.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Evrakı (A.} MKT. NZD.), 183/19., BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO.), 369/27616 ve 2027/152009.
• BOA, Cevdet Askerîye (C. AS.), 366/15180 ve1064/46860., BOA, Cevdet Maarif Nezareti (C.MF.), 43/2145, 111/5506 ve 115/5744.
• BOA, Dahilîye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH. MKT.), 190/31, 1349/48, 1469/62, 2413/39 ve 2515/91., BOA, Hatt-ı Humâyun (HAT.), 298/17700, 305/18002, 310/18323, 831/37529, 832/37537, 525/25649 ve 1305/50912.
• BOA, Haricîye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (HR. MKT.),175/53, 212/32, 234/48, 339/87 ve 353/52., BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR. SYS.), 2920/44.
• BOA, İrâde Haricîye (İ. HR.), 18/861., BOA, İrâde Taltifât (İ.TAL.), 121/70, 171/31, 210/70 ve 378/5., BOA, İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), 196/6021 ve 356/15604.
• BOA, Malîye Nezâreti Emlâk-i Emirîye Müdirîyeti Evrakı (ML. EEM.), 277/27., BOA, Maarif Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (MF. MKT.), 11/94, 14/113 ve 239/13.
• BOA, Teftişât-ı Rumeli Sadâret Evrakı (TFR. I. A.), 16/1541., BOA, Teftişât-ı Rumeli Jandarma Müşîrîyet ve Kumandanlık Evrakı (TFR. I.AS.), 21/2017.
• BOA, Yıldız Sadaret Husûsî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS.), 343/47. , BOA, Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı (Y.MTV.), 16/15, 68/23,110/39,131/25 ve 164/91.
• BOA, Yıldız Parakende Askerî Maruzât (Y.PRK. ASK.), 259/55., BOA, Yıldız Mâbeyn Erkânı ve Saray Görevlileri Arîzaları (Y.PRK. SGE.), 3/8.
• Akcan, E. (2015). Colmar Von Der Goltz Paşa’nın Osmanlı Ordusu ve Asker-Sivil Aydınlar Üzerindeki Etkisi. Atatürk Dergisi, 4(1), 13-35.
• Alkan N. (2006), II. Abdülhamid Devrinde İstihdam Edilen İlk Alman Askerî Heyetinin Komutanı Otto von Kaehler ve Her İki Tarafın Beklentileri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 43, 135-165.
• Aydüz, S. (1999). Osmanlı Ateşli Silahları Tarihi Hakkında Bir Kaynakça Denemesi (Basmalar/1727-1928). y.y.
• Aysal, N. (2014). Harp Tarihi Yazımına Dair Özgün Bir Yaklaşım: Osman Senaî Bey. Turkish Studies, 9(10), 1199-1220.
• Baysal, J. (2020). Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar Müteferrika'dan Birinci Meşrutiyet'e Kadar (Kitapların Tam Listesi ile). (haz. H. S. Keseroğlu, & İ. Mengüle, (3. Baskı), Hiper Yayın.
• Beydilli, K. (1997). Mühendishâne ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. Eren Yayınevi.
• Beydilli, K. (2005) Moltke, Helmuth von. TDV İslam Ansiklopedisi, 30, 267-268. [Crossref]
• Beydilli, K. (2019). İki İbrahim - Müteferrika ve Halefi. Kronik Kitap.
• Blume, W. v. (1882). Strategie: Eine Studie. Ernst Siegfried Mittler und Sohn Königliche Buchhandlung.
• Çadırcı, M. (2007). Tanzimat Sürecinde Türkiye Askerlik. İmge Yayınevi.
• Çelik, Y. (2013). Şeyhü'l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Devrinin Perde Arkası. Türk Tarih Kurumu.
• Childs, J. (2000). The Military Revolution I: The Transition to Modern Warfare. In C. Townshend (Ed.), The Oxford History of Modern Warfare (2nd ed., pp. 20-39). Oxford University Press.
• Clausewitz, G. C. v. (1832). Vom Kriege. Ferdinand Dümmler.
• Cunbur, M. (2002). “Demirhan, Pertev”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. III, 142-143.
• Demir, U. (2015). Osmanlı Hizmetinde Bir Mühtedi Humbaracı Ahmed Paşa. Yeditepe Yayınları.
• Doğrul, M. (2011). Tüccarzade İbrahim Hilmi’de Modernleşme. (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [Crossref]
• Dosay, M. (1999). Tüccarzâde İbrahim Hilmi’nin Maarifimiz ve Servet-i Millîyemiz Adlı Eseri. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XL, 425-432.
• Efe, Z., & İnanç, H. (2016). Teşkilat, Teçhizat ve Tefekkürât (Doktrin) (3T) Perspektifinde Dumansız Barut Teknolojisi (18. yy ve 20. yy Osmanlı Ordusu Örneği). Yeni Fikir, VI, 86-103.
• Erden, A. F. (2003). Birinci Dünya Harbi'nde Suriye Hatıraları. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Erden, A. F. (1999). İsmet İnönü. Bilgi Yayınevi.
• Eroğlu, N. (2014). Ayıcı Ârif: Atatürk'ün Okul ve Silah Arkadaşı Miralay Mehmed Ârif Bey, Hayatı Konuşmaları ve Eseri. Yeditepe Yayınevi.
• Gencer, A. İ., Örenç, A. F., & Ünver, M. (2008). I / Belgeler: Türk-Amerikan Silah Ticareti Tarihi. Doğu Kütüphanesi.
• Gezer, Ö., & Yeşil, F. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürat Topçuluğu I (1773-1788) Top Döküm Teknolojisi, Bürokratik Yapı ve Konuşlanma. Osmanlı Araştırmaları, LII, 135-180. [Crossref]
• Goldstone, J. A. (2007). Why Europe? The Rise of the West in World History 1500-1800. The McGraw-Hill.
• Goltz, F. d. (1301 [1885a]). Seferber Zabitâna Mahsûs Muhtıra. (çev. M. Şevket), y.y.
• Goltz, F. d. (1301 [1885b]). Millet-i Müsellâha Asrımızın Usûl ve Ahvâl-i Askerîyesi. (çev. M. Tahir), Matba'a-i Ebuzziya.
• Goltz, F. d. (1315 [1889]). Harbin Sevk ve İdâresi. (çev. O. Senaî), A. Asaduryan Şirket-i Mürettibîye Matba'ası.
• Goltz, F. d. (1320 [1904]). Muharebeye Dâir Nefer Ne Bilmelidir. (çev. A. Refik), Matba'a-i Sâryân.
• Goltz, F. d. (1312 [1912]). İlim ve Askerlik. (çev. A. Refik), y.y.
• Goltz Paşa. (2014). Makedonya Seyahatim. (çev. E. B. Özbilen), İş Bankası Kültür Yayınları.
• Goltz, F. d. (1953). Goltz Paşanın Hatırası ve Hal Tercümesi. (çev. P. Demirhan), KKK Basımevi.
• Goltz, C. F. v. d. (1901). Krieg und Heerführung. R. von Decker's Verlag.
• Goltz, C. F. v. d. (1883). Rossbach und Jena Studien über die Zustaende und das Geistige Leben in der Preussischen Armee Waehrend der Uebergangszeit vom XVIII. zu XIX. Jahrhundert. Ernst Siegfried und Sohn.
• Goltz, C. F. v. d. (2017). Plevne Tarih-i Harbden Asâkir-i Redîfe Kısmına Dâir Tedkîkât. (haz. H. Kazancıoğlu), Kayıhan Yayınları.
• Goltz, C. v. d. (2016). Millet-i Müselleha (Ordu Millet). (haz. İ. Sarıbal), Otorite Yayınevi.
• Goltz, F. v. d. (1873). Feldzug 1870-71 Die Operationen der II. Armee. Ernst Siegfried und Sohn.
• Gök, N. (2012). Mütercim Halîmî Efendi'nin Notları Çerçevesinde Sultan Abdülaziz'in Avrupa Seyahati ve Sonuçları (21 Haziran 1867 - 7 Ağustos 1867). Tarih Peşinde, VII, 165-188.
• Gundlah, F. (1328 [1912]). Ateş Muhârebesinde Takım Zâbiti. (çev. A. Refik). Matba'a-i Hayrîye ve Şürekâsı.
• Gülcü, N. (2019). Von der Goltz Paşa’nın Osmanlı Askeri Okullarını Modernize Etmesi ve Türk İstiklal Savaşına Etkisi. Mediterranean Journal of Humanities, 9(2), 311-317. [Crossref]
• Güngör, M. (2008). Çağının Önünde Koşan Bir Aydın: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), 54-64.
• Hanioğlu, M. Ş. (1993). Cemal Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi, VII, 305-307
• Hellfeld, O. v. (1892). Die Infanterie-Patrouille Anleitung für die theoretische und praktische Ausbildung der Infanterie und Jäger im Patrouillendienst. Mittund Sohn.
• Herwig, H. H. (1998). The Prussian Model and Military Planning Today. JFQ, 42, 67-75.
• İhsanoğlu, E., & Aynur, H. (2003). Yazmadan Basmaya Geçiş: Osmanlı Basma Kitap Geleneğinin Doğuşu (1729-1848). Osmanlı Araştırmaları, XXII, 219-255.
• Kabacalı, A. (1989). Türk Kitap Tarihi, I, Başlangıçtan Tanzimat'a Kadar. Cem Yayınevi.
• Karacagil, Ö. K. (2011). Süreyya İlmen’in Hayatı, Faaliyetleri ve Eserleri. (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kahraman, Â. (2011). Taş Basması. TDV İslam Ansiklopedisi. XL, 144-145
• Kaya, S. (2015). Bursalı Mehmet Nihat Bey. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 13, 705-741. [Crossref]
• King, J. C. (1951). Generals and Politicans. University of California Press. [Crossref]
• Kınık, M. (2014). İbrahim Müteferrika ve Yayımladığı İlk Kitaplar. Kalemişi, 2(4), 23-40.
• Kış, S. (2017a). Osmanlı'da Alman Ekolü Von der Goltz Paşa (1883-1895). Palet Yayınları.
• Kış, S. (2017b). Birinci Dünya Savaşı’nda Müşir Von Der Goltz Paşa’nın Ordu Komutanlıkları ve Ölümü. History Studies, 9(3), 121-139. [Crossref]
• Koçu, R. E. (2017). Ahmed Rasim-Ahmed Refik. Doğan Kitap.
• Koloğlu, O. (2010). Osmanlı Döneminde Basın Teknikleri ve Araçları. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
• Kut, T. (1994). Dârüttıbâa. TDV İslam Ansiklopedisi. IV, 10-11
• Küçük, C. (1989). Ali Rıza Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi. II, 440-441
• Lavisse, E., & Andler, C. (1915). German Theory and Practice of War. Librairie Armand Colin.
• Duc D'Orléans. (1870). Campagnes de l'armée d'Afrique 1835-1839 par le duc d'Orléans publié par ses fils. Michel Lévy frères.
• Mahmud Şevket. (1311 [1895]). Küçük Çaplı Mavzer Tüfenkleri. y.y.
• Mahmud Şevket. (2014). Mahmud Şevket Paşa'nın Sadaret Günlüğü. (haz. M. Bardakçı), İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mehmed Arif. (1329 [1913]). Balkan Harbinde Makineli Tüfenkler. y.y.
• Mehmed Hüsrev. (1251 [1835]). Müzekkire-i Zabitân. y.y.
• Mehmed Kâmil. (1322 [1906]). 93 Harbi Muhârebesi Serdâr-ı Ekrem Abdülkerim Paşanın Muhakemesi. Matba'a-i Cihân.
• Moltke, H. v. (1999) Moltke'nin Türkiye Mektupları. (haz. H. Örs), Remzi Kitabevi.
• Mustafa Hamdi. (1325 [1909]). Nişân Muallimi. Artin Asaduryan Matba'ası.
• Mustafa Hilmi. (1315 [1899]). Piyâde Sınıfının Sevk ve İdâresi ve Ta'lim ve Terbîyesi. A. Asaduryan Şirket-i Mürettibîye Matba'ası.
• Ocak, B. (2003). Bir Yayıncının Portresi: Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan. Müteferrika.
• Ölmez, A. (2017). Modern Osmanlı Ordusunda Alaylılar ve Mektepliler. İz Yayıncılık.
• Ortaylı, İ. (2006). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. (25. Baskı), Alkım Yayınevi.
• Ortaylı, İ. (1998). Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu. İletişim Yayınları.
• Osman Senâi. (1312 [1896]). Numûne-i Kitâbet-i Osmanîye. y.y.
• Osman Senaî. (1314 [1898a]). Osmanlı-Yunan Seferi Dömeke Muharebesi. A. Asaduryan Şirket-i Mürettibîye Matba'ası.
• Osman Senaî. (1314 [1898b]). Tarih-i Harb. I. Yuvanaki Panayoditis Matba'ası.
• Osman Senaî. (1315 [1899]). Tarih-i Harb, II. A. Asaduryan Şirket-i Mürettibîye Matba'ası.
• Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi. (ed. E. İhsanoğlu). IRCICA, 1-2.
• Osmanlı Döneminde Askerî Okullarda Eğitim. 2000. (ed. E. İhsanoğlu), MSB Yayınları.
• Özcan, A. (1989). Ahmed Refik Altınay. TDV İslam Ansiklopedisi. II, 120-121.
• Özcan, A. (2020). Ahmet Refik ve Askeri Tarihçilik, Türk Savaş Çalışmaları Dergisi, 1(2), 109-117. [Crossref]
• Özlü, H. (2011). Atatürk’ün Yazdığı Taktik Meselenin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına İlişkin Öğütler Adlı Eserin, Onun Liderlik Özellikleri Açısından Analizi. Atatürk Yolu Dergisi, 12(48), 815-831. [Crossref]
• Parkinson, R. (1971). Clausewitz A Biography. Stain and Day.
• Pedoya. (1313[1897a]). Müntahabât-ı Usûl-ı Ta'bîye, I. (çev. M. Süreyya), Karabet Matba'ası.
• Pedoya. (1313[1897b]). Müntahabât-ı Usûl-ı Ta'bîye, II. (çev. M. Süreyya), Karabet Matba'ası.
• Bashanov, M. & Kemaloğlu, İ. (2018). Rus Genelkurmay Belgelerinde II. Abdülhamid ve Osmanlı Ordusu. Zeytinburnu Belediyesi.
• Sabev, O. (2016). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. (4. Baskı), Yeditepe Yayınevi.
• Şakiroğlu, M. H., (1987). Baykal, Bekir Sıtkı. TDV İslam Ansiklopedisi, V, 246.
• Şakul, K. (2003) Osmanlı Harbiyesi Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi. TALİD, 1(2), 529-572.
• Şarman, K. (2017). Büyük Günlerin Adamı Fethi Okyar'ın Hayatından Kareler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Schellendorf, P. B. v. (1891). Betrachtungen über eine zeitgemäße Fechtweise der Infanterie. Mittler und Sohn.
• Şişman, A. (2004). Tanzimat Döneminde Fransa'ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839-1876). Türk Tarih Kurumu.
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı'da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. (çev. O. Yener), İletişim Yayınları.
• Sunar, M. M. (2017). Arş İleri Asakir-i Mansure Ordusunda Teşkilat, Talim ve Talimnameler. Okur Kitaplığı.
• Suner, S. (2014). A Register and Overview of Sefâretnâmes and Eighteenth-Century Ottoman Envoys & Ambassadors. Don Juan Archiv Wien.
• Tekeli, İ., & İlkin, S. (1999). Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Türk Tarih Kurumu.
• Tüccârzâde İbrahim Hilmi. (1314 [1989]). Osmanlıların Muzafferîyeti Teselya-Yenişehir. Yuvanaki Panayotidis Matba'ası.
• Tüccârzâde İbrahim Hilmi. (1324 [1908]). Hayât-ı Askerîye ve Edebîye Sahifeleri. Mahmud Bey Matba'sı.
• Tüccârzâde İbrahim Hilmi. (1996). Avrupalılaşmak. (haz. O. Kafadar & F. Öztürk), Gündoğan Yayınevi.
• Uğur, Ç. (2018). Osmanlı'da Bilimsel Tercüme Faaliyetleri: Envanter ve Analiz. (Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal, U. (2008). Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861-1876). ATASE Yayınları.
• Üstel, F. (2019). Makbul Vatandaşın Peşinde II. Meşrutiyet'ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi. (8. Baskı), İletişim Yayınları.
• Türkmen, Z. (2016). II. Abdülhamid Döneminde Mekteb-i Harbiye-i Şahane. Osmanlı İstanbul'u, IV, IV. Uluslararası Osmanlı İstanbul'u Sempozyumu Bildi. (ed. F. E. Emecen, A. Akyıldız & E. S. Gürkan). 29 Mayıs Üniversitesi.
• Uyar, M., & Gök, H. (2013). Modern Alman Ordusunun Temelini Teşkil Eden Prusya Askeri Sisteminin Gelişmesi ve Olgunlaşması (1640-1871). Kara Harp Okulu Bilim Dergisi. 13(1), 147-165.
• Uyar, M. (2020). Dünya Askeri Tarihi. Doğu Kütüphanesi.
• Vurgun, A. (2020). Maarifperver Sultan II. Abdülhamid. Yeditepe Yayınevi.
• Yıldız, G. (2012). Osmanlı Dış İstihbaratında Formelleşme: Elçiliklerde Ateşemiliterliğin İhdası ve Osmanlı Askeri Ateşe Raporları. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 17, 239-266.
• Yıldız, G. (2009). Neferin Adı Yok Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti'nde Siyaset Ordu ve Toplum (1826-1839). Kitabevi Yayınları.
• Yusuf Ziya. (1316 [1900]). Bargire Bakmak ve Binmek. A. Asaduryan Şirket-i Mürettibîye Matba'ası.
• Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Seyfettin Özege Kataloğu- http://bilgimerkezi.atauni.edu.tr/yordam/