Yaratıcılık ve Dîvân Şiirinde Rakîbden İntikam Almanın Bir Başka Yolu

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 121 - 171, 15.10.2020

Metin Akar

Öz

Dünya edebiyatlarında ve bunun bir parçası olan klâsik Türk edebiyatında, aşk temasını işleyen edebî eserlerin pek çoğunda “âşık, maʻşûk ve rakîb”ten oluşan bir “triyo” bulunur. Rakîb, bütün edebiyatların sevilmeyen klâsik tiplerindendir. Dîvan ve mesnevî edebiyatlarımızda rakîb daima aşağılanır. Bizim edebiyatımızda rakîb en çok “it”e benzetilir. Tahkirde hızını alamayan, öfkesini kontrol edemeyen veya etmek istemeyen şairler rakîbi “it”e benzetmekle kalmamışlar, aynı beyitte bir defa daha “it” kelimesini veya eş anlamlı olan kelimeleri kullanmışlar; daha da ileri giderek içinde “it”, “i, t” ses grubu bulunduran kelimelerden yararlanmışlardır. Bazıları bununla da yetinmeyerek aynı beyit içinde, hakaret sözlerinden başka benzetilen varlığın özelliklerini de zikretmişlerdir. Bu tutum XV ve XVI’ncı asırlarda yaygın olarak görülmektedir. Daha sonraki asırlarda giderek azalmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dîvân Edebiyatı, yaratıcılık, rakîb

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. [ve başk.]. (2011). Türkçe Sözlük. 11. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.
• Akar, M. (1994). Bir Hiciv Dolayısıyla, Türk Kültürü, (372), 243-245. Ankara.
• Akdoğan, Y. (tarihsiz). Ahmedî, Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Eserleri Dizisi: 424.
• Akyüz K. –Beken S. – Yüksel S. – Cumbur M. (1990). Fuzûlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, Genel Yayın No: 51.
• Armutlu, S. (2014). Şu’ara Hocası Mâderzâd Bir Şâir: Zâtî, Doğu Esintileri, A Journal of Oriental Studies, (2), 77-135. Erzurum.
• Armutlu, S. (2018). Zâtî: Hayatı, Kişiliği, Sanatı ve Eserleri, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (22), s.1935-1956. Erzurum.
• Arslan, M. – Aksoyak, İ. H. (1994). Haşmet Külliyâtı, Divân, Senedü'ş-Şuʻarâ, Vilâdet-nâme (Sûr-nâme), İntisâbü'l-Mülûk (Hâb-nâme). Sivas.
• Coşkun, V. S. (2014).“Zâtî”. DİA, XXXXIV, 150-151. İstanbul.
• Çavuşoğlu, M. (1979). Amrî, Dîvan, Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2538.
• Çavuşoğlu, M. (1980). Vasfî Dîvan, Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2709.
• Çavuşoğlu, M. (1982). Helâkî Dîvan, Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2979.
• Çavuşoğlu, M. – M. A. Tanyeri. (1987). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), Gazeller Kısmı: III. Cild, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3369.
• Çavuşoğlu, M. – M. A. Tanyeri. (1989. Kapakta 1990). Üsküplü İshâk Çelebi, Dîvan, Tenkitli Basım, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları No: 1990.
• Çavuşoğlu, M.(1991). “Bâkî”. DİA, IV, s.537-540. İstanbul.
• Çavuşoğlu, M. (1998). Dîvanlar Arasında. Ankara: (1.Baskı, Umran Yayınları, Ankara 1982;) 2. Baskı, Akçağ Yayınları: 250.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. Baskı. Ankara.
• Ergüz, E. (2009). Priştineli Nûrî Dîvânı ve İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul:, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ersoylu, H. (1989). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, Ankara: TDK Yayınları:543.
• Erünsal, İ. E. (1983). The Life and Works of Tâcî-zâde Caʻfer Çelebi, With a Critical Edition of His Dîvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3103.
• Gölpınarlı, A. (1972). Nedim Divanı, 2. Basım. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri Koll. Şti.
• İpekten, H. (2013). Bâkî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, 9.Basım, Ankara: Akçağ Yayınları:161.
• İpekten, H. (2020). Karamanlı Nizâmî Divanı. Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73032, karamanli-nizami-divanipdf.pdf?0
• İsen M. – Kurnaz C. (1990). Şeyhî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, Genel Yayın No: 51.
• Kurnaz, C.. (1996). Hayâlî Bey Dîvânı'nın Tahlîli, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2998, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 886.
• Kurtoğlu Orhan. (1995). Zâtî Dîvânı’nın Gazeller Dışında Kalan Şiirleri Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi SBE. Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti /56164,zati-divanipdf.pdf?0
• Kurtoğlu, Orhan.(20.10.2013). “Zâtî, İvaz”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu. tr/ madde-detay/zati-ivaz (Erişim: 28.06.2018)
• Kutlar, F. S. (2004). Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî, Dîvân. Ankara Küçük, S. (1994). Baki Divanı Tenkitli Basım. Ankara: TDK Yayınları:601. https://ekitap. ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0
• Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-Sayı: 80, “Divanlar Dizisi: 1”.
• Nedîm. (1739). Dîvân. Metin Akar özel kitaplığı, İstinsah tarihi: 12 Şevval 1151/23 Ocak 1739, müstensih: El-Hâc Muhamed Şehrî, İstinsah yeri: İstanbul.
• Okuyucu, C. (1994). Cinânî, Hayatı, Eserleri, Dîvânının tenkidli metni, Ankara: TDK Yayınları: 570.
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Hzr. Cemâl Kurnaz, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/77.
• Sefercioğlu, M. N. (1990). Nev’î Dîvânı'nın Tahlîli, Ankara: Kültür Bakanlığı/1159: Kaynak Eserler Dizisi/45.
• Serdaroğlu, V. (2006). Sosyal Hayat Işığında Zâtî Divanı, İstanbul: İSAM Yayınevi.
• Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Taner, H. (1964). Keşanlı Ali Destanı (Oyun), İstanbul: İzlem Yayınları, Sanat Dizisi: 19.
• Tarlan, A. N. (1967). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), Gazeller Kısmı: C.I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1216.
• Tarlan, A. N. (1970). Zatî Divanı, (Edisyon Kriik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı: II. Cild, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1216.
• Tarlan, A. N. (1966). Ahmed Paşa Divanı, İstanbul: M.E.B. Devlet Kitapları Müdürlüğü.
• Yağcıoğlu, S. (A.). (2009). Fuzûlî ve Bâkî Divanlarının Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yekbaş, H.. (2009). Zâtî Divanında Halk İnançları, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/2, Winter, pp. 1117-1153. Ankara.