Manzum Sözlük Geleneğinde Eğiticilik ve Öğreticilik: Gencî'nin Lugat-i Genc-i Le’âl Örneği

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 173 - 209, 15.10.2020

Cemal Bayak

Öz

Sözlüklerin geçmişi Sümerler, Çinliler, Hintliler ve Yunanlılar gibi kültürlerde milattan önceki tarihlere kadar uzanmaktadır. Bu eserlerin tek dil ve çok dilli örneklerinden hangisinin önce başladığı tartışma konusudur. Sözlüklerin, başta dini olmak üzere, eğitim, ticaret vb. birçok amaca yönelik farklı ihtiyaçlardan doğdukları görülmektedir. Bu süreçte sözlük yazımında şiirin gücünden de faydalanmaya yönelindiği ve farlı kültürlerde çok sayıda manzum sözlüklerin yazıldığı görülmektedir. Manzum sözlük yazma geleneğinin gelişmesinde asıl etken şairlerin sanat yeteneklerini sergileme arayışı olmuştur. Ancak manzum sözlük yazmanın zorluğu dolayısıyla bu türde eser veren şairlerin sayısı azdır ve bu durum da onlara edebiyat tarihinde bir ayrıcalıklı bir yer kazandırmaktadır. Sözlüklerin öncelikli kullanıcılarının çocuklar olması dolayısıyla bu metinlerin kelime ve dil bilgisi öğretme yanında okuyucularını kişilik yönüyle de eğitmeyi amaçladıkları ve bu yönleriyle de diğer edebi metinlerle benzer nitelikler kazandıkları görülmektedir.
Bu yazıda önce manzum sözlük yazımı geleneği, daha sonra 17. yüzyıl şairlerimizden Gencî ve eseri Lugat-i Genc-i Le’âl tanıtılacaktır. Yazının son bölümünde bu eserde yer alan eğitici ve öğretici düşünceler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Gencî, Lugat-i Genc-i Le’âl, Manzum sözlük geleneği

Kaynakça

• Akçay, Y. (2011). Doğuda ve Batıda Sözlükçülüğün Gelişimi ve Osmanlı Dönemi Sözlük Metinlerine Genel Bir Bakış, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (4, Yaz): 281-333.
• Akün, Ö. (2002). Kâşgarlı Mahmud. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (25): 9-15.
• Durmuş, İ. (2009). Sözlük: Arapça. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (37): 398-401.
• İlhan, N. (2007). Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk Dili Sözlükleri, Elazığ: Manas Yayıncılık.
• İpekten, H. vd. (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara: KB.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, Ankara: MEB.
• Kaya, B. (2013). Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. (43): 245-246.
• Kılıç, A. (2007). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin), Turkish Studies: International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, (2/4): 516-548.
• Kocapınar, P. (2015). Sözlüklerin Ortaya Çıkışıyla İlgili Teoriler Üzerine Bir Değerlendirme, Gazi Türkiyat, (16): 129-141.
• Kusurî Ömer Efendi (2002). Tuhfe-i Kusûrî Tazmîn-i Şâhidî (İnceleme, Metin, Sözlük), Haz. K. Altun, Kayseri: Laçin Yayınları.
• Mes'ûd Lutfî Efendi. (2013). Tuhfe-yi Lutfî (Türkçe-Farsça Manzum Sözlük), Haz. A. Tanyıldız, İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Öz, Y. (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: TDK.
• Öz, Y. (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özdemir, Ş. (2105). Ahmed-i Dâî’nin Ukûdü’l-Cevâhir’i: İnceleme-Tenkitli Metin- Sözlük, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pîr Mehmed Gencî. (2016). Lugat-i Genc-i Leʻâl: Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Haz. C. Bayak, İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Rızâ, Es-Seyyid (Zehrimârzâde). (2002). Tezkire-i Rızâ, Haz. Ahmed Cevdet, Neşreden, M. Sadık Erdağı, Ankara: Kalkan Matbaası. (Eserin ilk baskısı 1316/1898'dedir. Burada eserin bu baskısının tıpkı basımı eserin sonuna yeni harfli bir Önsöz, İçindekiler ve İndeks eklenerek yapılmıştır.)
• Tarama Sözlüğü, (1943-1977) Ankara: Türk Dil Kurumu, 8 Cilt.
• Topaloğlu, Ahmet ve Kaçalin M. S. (2009). Sözlük: Türkçe. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (37): 402-414.
• Usta, H. İ. (2010). Sözlükçülük ve Sözlük Araştırmacılığı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 7, Sayı 2: 92-101.
• Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü, Ankara: Tiydem Yayıncılık.
• Yazıcı, T. (2009). Sözlük: Farsça. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (37): 401-402.
• Zavotçu, G. (2009). Zehr-i Mâr-zâde Seyyid Mehmed Rızâ: Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Tezkiresi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ekitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78470/zehr-i-marzade-seyyid-mehmed-riza---tezkire-i-riza.html. Erişim. 25.02.2016.