Muhammed Sadık Kaşgarî’nin Tezkire-i Azîzân Adlı Eseri ve Dil Özellikleri Üzerine

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 257 - 305, 18.10.2021

Nesrin Gezici

Öz

Tezkire-i Azîzân, Mirza Hâdi Beg’in oğlu Kaşgar hâkimi Osman Beg anısına Muhammed Sadık Kaşgarî tarafından yazılmıştır. Eserde, XV. asrın ilk çeyreğinden XVIII. asrın ikinci yarısına kadarki zaman aralığında Hocaların, Doğu Türkistan’daki siyasi faaliyetleri ayrıntılı olarak kaleme alınmıştır. Hocalar Devri olarak bilinen bu dönem, Doğu Türkistan’ın siyasi ve tarihî yapısıyla ilgili önemli dönüm noktalarından biridir.
H.1182/M.1768-1769 yılında yazılan eser, Çağatay Türkçesinin son dönem dil özelliklerini yansıtmaktadır. Tezkire-i Azîzân’ın Oxford Bodleian Kütüphanesi’nde “MS. Tur d.20” koduyla yer alan nüshası bu çalışmanın esasını oluşturmaktadır. St. Petersburg Doğu Yazmaları Enstitüsünde bulunan iki nüsha ve Oxford Bodleian Kütüphanesi’ndeki diğer nüsha karşılaştırılarak yeni bir metin oluşturulmuştur. Bu makalede, Muhammed Sâdık Kâşgarî’nin Tezkire-i Azîzân adlı eseri hakkında bilgi verilecek, eserin önemli dil özellikleri örneklerle tespit edilecek ve eserin son dönem Çağatay Türkçesini yansıtan özelliklerine dikkat çekilecektir. Bu çalışmayla, son dönem Çağatay Türkçesinde ve Yeni Uygur Türkçesine geçiş döneminde yer alan dil özelliklerinin ortaya konulmasına katkıda bulunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Muhammed Sâdık Kâşgarî, Tezkire-i Azîzân, Hocalar Dönemi

Kaynakça

• Argunşah, M. (2015). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çelik, M. B. (2012). “Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları”, History Studies, (4), 65-89.
• Çoşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Dmitrieva, L.V. ve Muratov S.N. (1975). Opisanie tyurkskikh rukopisei Instituta vostokovedeniya, Vol. (2), pp. 51-66, Moskva. Eckmann, J. (2003a). Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), Ankara: Akçağ Yayınları.
• ……………(2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (haz. Osman Fikri Sertkaya), Ankara: TDK Yayınları.
• Gedik, S. (2011). “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevîsi’nin Dil Özellikleri”, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3, pp. 1369-1400, Ankara.
• Hofman, H.F. (1959). Turkish Literature: A Bio-Bibliographical Survey, Utrecht.
• Kaşgarî M. S. (1988). Tezkire-yi Azîzân, (Haz. Nicat Muhlis, Şemsidin Emet), Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı, 1988.
• Kaşgarî M. S. (2006). Tezkire-yi Azîzân, ed: A. Q. Müminov, Almatı: “Daik-Press”, 2006.
• Kumru, C. (2016). Muhammed Sâdık Kaşgârî’nin Tezkire-i Hâcegân Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ………………(2017). “Tezkire-i Hâcegân’a Göre Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi”, Ulakbilge, C.5, (14), 1247-1267.
• Kurban, İ. (1992). Hocalar Devri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• …………… (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş, Ankara: TTK Yayınları.
• Muginov, A. M. (1962). Opisanie Uygurskih Rukopisey İnstituta Naradov Azii, Moskova.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (çev. İklil Kurban), Ankara: TDK Yayınları.
• Öger, A. (2010). “Uygur Türkleri Arasında Tezkirecilik Geleneği ve 18. Yüzyılda Yazılmış Bir Tezkire Örneği: Tezkire-i Ezizân”, Klasik Türk Edebiyatında Biyografi, Sempozyum Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 533-543.
• ……………(2020). Uygurların Dinî, Siyasî ve Kültür Tarihinde Derin İz Bırakan Seyid Âfâk Hoca ve Tezkiresi, Ankara: Gazi Kitabevi. Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Sawada, M. (2010). “Three Groups of Tadhkira-i Khwajagan: Viewed from the Chapter on Khwaja Afaq”, Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-20th Centuries, (ed. by James A. Millward, Shinmen Yasushi, Sugawara Jun), (12), 9-30.
• Shaw, R. B. (1897), “The History of the Khojas of Eastern Turkistan Summarised From The Tazkira-i Khwajagan of Muhammad Sadiq Kashghari” (ed. with introduction and notes by N. Elias), Published as Supplement to the Journal of the Asiatic Society of Bengal, (LXVI/1), 1- 67.
• ……………………(2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, (çev. Fikret Yıldırım), Ankara: TDK. Yayınları.
• Tashbayeva S. (2016). Uygur Edebiyatından Bir Tezkire Örneği Tezkire-i Azizan (Transkripsiyon, Çeviri, Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tosun, N. (2011). Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr -Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasavvufî Eserler- İstanbul: İnsan Yayınları.
• Tuğ, K (2004), Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• …………(2013). “XVII-XVIII. Yüzyıllarda Doğu Türkistan’da Eğitim”, Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, (2/1), 298-307.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.