Naxçıvanın Orta Əsr Türbə və Məscid Kitabələri Xarici Şərqşünasların Tədqiqatlarında

Yıl 2023, , 2073 - 2087, 23.01.2024

Afaq Quluzadə

https://doi.org/10.46868/atdd.2023.582

Öz

Tarix elminin epiqrafika sahəsi paleoqrafiyaya yaxın bir fənn kimi, kitabələrin, daha doğrusu, müxtəlif materiallar – daş, qaya səthləri, gil və terrakot (bişirilmiş gil əsaslı material), ağac, metal, dəri, sümük, saxsı, parça, şüşə üzərində müxtəlif üsullarla yerinə yetirilən yazıların elmi tədqiqi deməkdir. Yunanca “cızmaq”, “daş üzərində cızmaq” mənasını verən epiqrafik abidə anlayışının tərifi əsasən XX əsrin 30-50-ci illərində formalaşmışdır. Bu materiallar üzərindəki kitabələr xüsusi tarixi və mədəni irs fondudur. Epiqrafik yazılar yaşayış məskənlərinin tarixinin araşdırılması, yerli əhalinin sosial tərkibi haqqında məlumat əldə edilməsində rolu olan mühüm köməkçi mənbələrdir. Tədqiqat obyekti kimi seçilən Naxçıvan bölgəsinin XII-XV əsrlərə aid ərəb-farsdilli epiqrafik materialları kəmiyyət etibarilə az olsa da, xətt xüsusiyyətləri, mətnlərin tərtibi, kitabələrin həkk edildiyi materialın müxtəlifliyi, mətnlərdəki tarixi faktların əhəmiyyəti baxımından sonrakı dövrün kitabələrindən daha dolğun və zəngindir.

Anahtar Kelimeler

Yusif bin Kuseyir türbəsi, Möminə xatun türbəsi, epitafiya, Əcəmi Naxçıvanı, Qarabağlar türbəsi, ərəb epiqrafikası, kufi xətti

Etik Beyan

Lüten makaleni nezerden keçirimenizi rica ederim.

Destekleyen Kurum

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Teşekkür

Öncədən jurnalın redaksiya heyətinə və bütün çalışanlara dderin təşəkkürümü bildirem!

Medieval Tomb and Mosque Books of Nakchivan in the Research of Foreign Orientalists

Öz

The epigraphic field of historical science, as a subject close to paleography, is the study of inscriptions, more precisely, on various materials - stone, rock surfaces, clay and terracotta (fired clay-based material), wood, metal, leather, bone, pottery, fabric, glass, in various ways means the scientific study of the writings. The definition of the concept of epigraphic monument, which means "scratch" or "scratch on a stone" in Greek, was mainly formed in the 30s and 50s of the 20th century. The inscriptions on these materials are a special historical and cultural heritage fund. Epigraphic inscriptions are important auxiliary sources that have a role in researching the history of settlements and obtaining information about the social composition of the local population. Although the Arabic-Persian epigraphic materials of the 12th-15th centuries of the Nakhchivan region selected as the research object are few in quantity, they are more complete and rich than the inscriptions of the later period in terms of the characteristics of the lines, the composition of the texts, the diversity of the material on which the inscriptions were engraved, and the importance of the historical facts in the texts.

Anahtar Kelimeler

Yusif bin Kuseyir mausoleum, Momina Khatun tomb, epitaph, Ajami Nakhchivani, Karabakhlar tomb, arabic epigraphy, kufic script

Kaynakça

• Aleskerzade, A. A. (1947). Nadpisi mavzoley Yusifa, syna Kuseyra i Mumine khatun. Arkhitektura Azerbaydzhana- epokhi Nizami: sbornik statey. Gossudarstvennoye architekturnoe izdatelstvo, 373-379.
• Azimbekov, I. (Meddah). (1929). Musul'manskiye nadpisi Tiflisa, Erivani i Nakhichevanskoy ASSR. Izvestiya Azkomstarisa, 4, (2), 295-297.
• Berchem, M. V. (1911). L'architecture musulmane de la Perse. Journal des savants, 9ᵉ année, Février, https: //www.persee.fr/doc/jds_0021-8103_1911_num_9_2_3678.
• Dieulafoy, J. (1987). La Per la Chaldee et la Susian. Relation de Voyage. Librairie Hachette et c. Boulevard Saint German.
• Denkmäler persischer Baukunst: geschichtliche Untersuchung und Aufnahme muhammedanischer Backsteinbauten in Vorderasien und Persien. (1901). Verlag fon Ernst Wasmuth, https: //archive.org/details/ denkmlerpersis01 sarr/page/n7/mode/2up.
• Dlujnevskaya, G.V. (2014). Arkheologicheskiye issledovaniya v Evropeyskoy chasti России i na Kavkaze v 1859–1919 gg. po dok. Nauchnogo arkhiva Instituta istorii material'noy kul'tury RAN, SPb: LEMA.
• Dubois de Montpreux. (1840). Mines de sel de Nakhtchevan. Voyage autour du Caucase. Paris. Librarie de Gide. №6, http: //apsnyteka.org/file/ Dubua_de_Monpere_ Voyage_autour du_ Caucase_IV.pdf. Falev, P.A. (1917) Otchet o poezdke v Zakafkazye i v Azerbaydjan letom 1916 g. İzvestiya RAN, Т. 11, vip. 3, s. 171 (otdel'nyy ottisk). – s. 171.
• Fraehn, C. M. (1837). Ueber zwai inschriften in Nachitschewan. Bulletein de İ. Academie descences, vol. 2, № 1.
• Gartman, M. Dve nadpisi. AMEA A.A. Tarix İinstitutün Elmi Arxivi, inv. № 1067a, – v.5-6.
• Guluzadeh, A. A. (2015). The epigraphic monuments of Nakhchivan: Some topical problems of their studies. Nauchnyy poisk v XXI veke: obshchestvennyye i gumanitarnyye nauki.
• Guluzade, A. A. (2022). Study of Epigraphic Monuments of Nakhchivan in the 19th Century and the 1920s. elektronnyy zhurnal po istoricheskim naukam i arkheologii, 1. DOI: 10.47475/2542-0275-2022-0112.
• İssel, H. (1904). Das Hanbuch des Bautechnikers [in: 15 band] Die Baustillehre. Verlag fon Bernh, Voigt, – band 12.
• Jacobsthal, E. (1899). Mittelalterliche Backsteinbauten zu Nachtsciewan im Araxesthale, aufgenommen und dargestellt von Mit einer Bearbeitung der Inschriften fon Martin Hartmann.
• Jarrar, S., A. Riedlmayer and J. B. Spur (1994). Resources for the Study of Islamic Architecture: Aga Khan Program for Islamic Architecture. Historical section. MA: XII Band, 134-135. http://archnet.org/library/documents/one-document. tcl?document _id=6053
• Ker Porter, R. (1822). Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia, &c. &c.: during the years 1817, 1818, 1819, and 1820: [in 2 vol.] / R. Ker Porter. Printed bu A. & R. Spottlswoode, vol 2.
• Keppen, P. I. (1836). O Chernom more i Kavkaz. Ministerstva Narodnogo Prosvesheniya, 12, 6-20.
• Khanikoff, N. V. (1862). Memoire sur les inscriptions musulmanes du Caucase. Journal asiatique, – Tome XX, ser. 5. –78. Août, Librairie de orientale de Benjamin Duprat, https://books.google.be/books?vid=GENT900000008145.
• Khanikoff, N. V. (1851). Sur quelques inscriptions musulmanes du Caucase (Lu le 22 février 1850). Bulletin des Sciences Historiques, Philologiques et Politiques. 8, 1-2.
• Khanykov, N.V. (1850). Yeshyo arkheologicheskiye izvestiya. Kavkaz, 85-86, 3.
• Khanykov, N.V. (1862). Zapiski musul'manskikh nadpisey na Kavkaze. Aziatskiy zhurnal, avgust, 1862. Perevod s frantsuzskogo E. G. Spitnitskoy (Gyunter). AMEA Tarix İnstitutunun Elmi arxivi, Fond №1, siyahı 2, iş 1076.
• Kloos, R. M. (1980). Einführung in die Epigraphik des Mittelalters und der frühen Neuzeit. Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Krachkovskaya, V. A. (1956). Arabskaya epigrafika na Kavkaze s 60-kh gg. XIX v. do Oktyab'skoy revolyutsii. Sovetskoye vostokovedeniye (Izd-vo AN SSSR), M.-L., 12, s.3-15.
• Krachkovskaya, V.A. (1948). Neizvestniy albom po arbskoy i persidskoy epiqrafike. Epigrafika Vostoka. Izd-vo AN SSSR, 2, 29-30.
• Marr, N. YA. (1916). Predvaritel'niy otchet po II komandirovke S.V. Ter-Avetisyana v zanyatiye russkimi voyskami chasti Turechkoy Armenii. SPb: Izvestiya imp. Akademiyi nauk, 6, 1484-1487.
• Monuments of Persian architecture: historical investigation and recording of Muslim brick buildings in the Middle East and Persia. Berlin, Verlag fon Ernst Wasmuth. (1901). https: // archive. org/details/ denkmlerpersis01 sarr/page/n7/mode/2up.
• Naxçıvan ensiklopediyası (2002). AMEA.
• Obozrenie rossiyskich vladeniy za Kavkazom v sttistceskom, etnoqraficeskom, topoqraficeskom i finansovom otnosheniyach: Nakhichevanskaya provintsiya SPb.: chast IV.Tip. Departament Vneshney torqovli, s. 310–331.
• Onullahi, S. M. (1999). Jan Battist Tavernye. Naхçıvan haqqında Bakı Dövlət Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası. 3.
• Quliyeva, A. Ə. (1997). Naxçıvan MR-in epiqrafik irsinin öyrənilməsində şərqşünas N.V. Xanıkovun rolu. Azərbaycan tarixi, arxeologiyası və etnoqrafiyası problemlərinə dair. Azərbaycan EA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, s. 44-49.
• Quliyeva, A. Ə. (1997). Xaraba Gilanın epiqrafik abidələrinin öyrənilməsinə dair Tarix və onun problemləri. 2, 83-88.
• Quluzadə, A. Ə. (2018). Yusif Kuseyir oğlu türbəsinin memarlıq ünsürləri. XXI əsr və tarixi islam şəhərləri II Beynəlxalq konfransının materialları. Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin nəşriyyatı.
• Repertoire chronoloqie d’ epiqraphie arabe: [1-16] publie sous la direction de Et. Combe.J. Y.Sauvaqet et. G.Wiet. – Le Caire, impremerie De le institute Français. – T. 9 nouvieme (№3246). (1937).
• Shopen, I. Istoricheskiy pamyatnik sostoyaniya Armyanskoy oblasti v epokhi prisoyedineniya yeye k Rossiyskoy imperii. Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk, 1852. – 1236 https rusneb.ru/catalog/ 000199_000009_003542373/., s.321.
• Şardən, J. (1994). Səyahətnamə. Elm nəşriyyatı.
• Tavernier seyahatnamesi: Stefanos Yerasimos'un anısına. (2010). Jean Babtiste Tavernier (Edit. Stefanos Yerasimos). Kitap Yayınevi.
• Teoriya i metody issledovaniya vostochnoy epigrafiki. (2006). Otv. red. D.D. Vasil'yev. Ros. akad. nauk, In-t vostokovedeniya. Vostochnaya literatura.
• Ter-Avetisyan, S. V. Opisaniye razvalin Kharaba-Gilan Nakhichevanskogo uyezda, Ordubadskogo uchastka. Izvestiya Kavkazskogo otdeleniya Moskovskogo arkheologischeskoye obsherstvo, 1915. Vip. IV.
• Ter-Avetisyan, S.V. K arkheologicheskomu obsledovaniyu Kharaba Gilana, 1927. t.VI, 165-178.
• Vyderzhki iz Zapisok o musul'manskikh nadpisyakh na Kavkaze H.V. Khanykova, opublikovannykh v Aziatskom zhurnale avguste 1862 g. Perevod s frantsuzsk. yaz. E. K. Spitnitskoy (Gyunter) / AMEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Arxivi, inv. № 1076.