Caucasus Passages in Ancient History (Daryal and Derbent)

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 13, 24 - 62, 26.12.2017

Oktay Özgül Nezahat Ceylan

Öz

Geological
and geomorphological features are important forms of the earth that shape the life of the societies. Geological-hydrographic
features such as mountains, mountain ranges, plateau, plains, rivers and lakes
are among the factors affecting settlement style, housing type, trade and
economy in the history of civilization.
Passages connecting important mountains and plains have a separate place in the
earth's shape. In the development of trade and in the fusion of cultures, the
gateways that have been subject to bridges have become a target that must be
reached for centuries, especially between Asia and Europe. There are two
natural passes in the Caucasus region, which
is of great importance for
strategic and geopolitical reasons. The Daryal and Derbent passes along with the passages connecting the North
Caucasus to the South Caucasus throughout history; have been called by the
communities in the historical process as the Gate of the Tribes. In this
article, the historical and archaeological data of the Daryal and Derbent
passes will be put forward and the importance of the Ancient age tried to be
explained. At the same time Kimmer-Scythian migrations between Central Asia and
Caucasus and its impact of migrations in the area in the second and first
century BC will be examined.

Anahtar Kelimeler

Caucasus, Daryal, Derbend, Migration, Kimmer- Scythian, Hun

Eskiçağda Kafkasya Geçitleri (Daryal ve Derbent)

Öz

Jeolojik
ve jeomorfolojik özellikler, toplumların yaşamını biçimlendiren önemli yeryüzü
şekilleridir. Dağlar, sıradağlar, plato, ova, akarsu, göl vb
jeolojik-hidrografik özellikler, uygarlık tarihinde yerleşim biçimini, konut
tipini, ticareti ve ekonomiyi etkileyen unsurlar arasındadır. Önemli dağları ve
ovaları birbirine bağlayan geçitler ise yeryüzü şekilleri içinde ayrı bir yer
tutarlar. Ticaretin gelişmesinde ve kültürlerin kaynaşmasında köprü vazifesi
gören geçitler, özellikle Asya-Avrupa arasında asırlar boyunca ulaşılması
gereken adeta birer hedef konumunda olmuşlardır. Stratejik ve jeopolitik
bakımdan büyük önem taşıyan Kafkasya bölgesinde ise iki doğal geçit vardır.
Daryal ve Derbent geçitleri tarih boyunca Kuzey Kafkasya’yı Güney Kafkasya’ya
bağlayan geçitler olmakla birlikte; buradan gelip geçen toplumlar tarafından da
tarihi süreçte Kavimler Kapısı olarak adlandırılmışlardır. Bu makalede Daryal
ve Derbent geçitlerinin tarihi ve arkeolojik verileri ortaya konularak
Eskiçağdaki önemi anlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca M.Ö. II ve I. Binde Orta
Asya-Kafkaslar arasında cereyan eden Kimmer-İskit göçlerinin Kafkasya’ya
yayılımı ile birlikte, göçlerin etki alanı incelenecektir.

 

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Daryal, Derbent, Göç, Kimmer-İskit, Hun

Kaynakça

• AÇUGBA, Timur, 2015, Kronolojik Abhazya Tarihi, Oktay Chkotua, İstanbul.
• AĞALARZADE, Anar, 2009, “M.Ö. V – I. Binlerde Yakındoğu-Anadolu- Kafkasya Üçgeninde Kavimler Göçü, Ticari - Kültürel İlişkiler Ve Etkileşimler”. Migration Of Peoples and Commercial and Cultural Interactions in the Triangle of Near East – Anatolia and the Caucasus in the V-I Millenniums B.C. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi /Journal of Turkish World Studies, C IX, İzmir, s. 9-18.
• AKHUNDOV, T, 2014, “At the Beginning of Caucasian Metallurgy” Problems Of Early Metal Age Archaeology Of Caucasus And Anatolia, Proceedings Of İnternational Conference (Editors Marine Kvachadze - Marina Puturidze- Nino Shanshashvili), Tbilisi, s. 11-17.
• ARSEBÜK, Güven, 1974, Altınova’da Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki İlişkiler Sorunu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• BASKİ, Imre, 2006, “Demirkapılar (Temır Qapïγ, Vaskapu, Dömörkapu)”, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, İzmir, s. 73-88.
• BEDIANASHVILI, Giorgi, BODET Catherine, 2010, “Koban Necropolis, Tombs 9 And 12: The Late Bronze to the Early Iron Age of the Northern Caucasus” Koban Mezarlığı, “9 Ve 12 No’lu Mezarlar: Kuzey Kafkasya’da Son Tunç Çağı'ndan İlk Demir Çağı’na Geçiş Süreci”, Tüba-ar 13, s. 277- 292.
• BERKOK, İsmail, 1958, Tarihte Kafkasya, İstanbul. Bİ, Mahmut, 2011, Kafkas Tarihi, Ankara. BİNGÖL, Akın, 2013, “Hurriler’in Siyasi Organizasyonları”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 6, S 1, s. 115-134. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017 BİTTEL, Kurt, 1945, Ön Asya Tarih Öncesi Çağları: Mısır, Filistin, Suriye, İstanbul.
• BURNEY, Charles-LANG, David, Marshall, 1971, The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucasus, London.
• CARPİNİ, Johann de Plano, 2000, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme, Ergin Ayan, Derya Kitabevi, Trabzon.
• CEYLAN, Alpaslan, 2001, “Erzurum Ovası’nda Önemli Bir Merkez: Cinis Höyük”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Sayı 26, Erzurum, s. 29-41.
• CEYLAN, Alpaslan, 2002, “Horasan ve Çevresi Araştırmaları Işığında Yazılıtaş Yazıtı”, Çağlayan Aras, Erzurum, s. 14-16.
• CEYLAN, Alpaslan, 2008, Doğu Anadolu Araştırmaları I (Erzurum- Erzincan-Kars-Iğdır), Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan, 2015, Doğu Anadolu Araştırmaları II (Erzurum- Erzincan-Kars-Iğdır), Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan, vd. 2008, “2006 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, Kültür Bakanlığı 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Kocaeli, Cilt III, 129-149.
• CEYLAN, Nezahat, 2016, “Pasin Ovasının Kuzeye Açılan İki Tarihi Yolu”, “The Two Hıstorıcal Roadsof The Pasın Plaınopened To The North”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research 9/43, s. 656-671.
• CHİKOVANİ, Guram, 1998, Adresamitsatmokmedo Kulturis Nasakhlari Sopel Chintidan, “Legia and Cmpany” University Works, vol. 2, Tbilisi.
• COŞKUN, Ogün-KOCA, Halil, 2016, Doğu Anadolu Bölgesi İçin Önemli Bir Ulaşım Güzergahı: Erzincan-Erzurum Karayolu, Uluslararası Erzincan Sempozyumu, Cilt 3, 41-57. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan, 1994, Urartu Tarihi, İzmir.
• DOLUKHANOV, Pavel, 1998, Eski Ortadoğuda Çevre ve Etnik Yapı, Suavi Aydın, İstanbul.
• DOSTİYEV, Tarık, 2010, “Kavimler Göçü Döneminde Doğu Kafkasya’da Türk Egemenliği”, XV. Türk Tarih Kongresi, 2006, Cilt II, Ankara, s. 251- 256.
• DURMUŞ, İlhami, 1993, İskitler (Sakalar) Ankara.
• ERDEMİR, Halil, “Kafkasya Jeopolitiğinin Bölge Politikalarına Etkisi”, Kafkaslar Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yayınları, Temmuz-Aralık 2015, Sayı 72, Ankara, 2015, 378-626.
• ERDEMİR, Halil ve PALAZ ERDEMİR, Hatice, ”Geo-Historical Impact of the Black Sea on the Eastern Neighborhood Policy of the EU”, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Üzerine 4. Uluslararası Mavi Karadeniz Kongresi, 25- 26 Kasım 2013, Editörler: Alaeddin Yalçınkaya, Şükrü Yazğan, Marmara Üniversity, İstanbul, Gündoğan Yayınları, 265-290.
• ERGİN, Muharrem, 2003, Dede Korkut Kitabı, İstanbul.
• GÜNAŞDI, Yavuz, 2015, “Erzincan Sırataşlar Kalesi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/9, s. 113-131.
• GÜNAŞDI, Yavuz, 2016, “Geçitler Ülkesinde Bir Urartu Kalesi Avnik”, Tüba-Ar, Sayı: 19, s. 113-137.
• HASANOV, Zeur, Çar İskitler, 2009.
• HELLMUTH, Anja, 2008, “The chronological setting of the so-called Cimmerian and Scyhtian Material from Anatolia”, Anes, Germany, s. 102- 122.
• HERODOTOS, 1993, Herodot Tarihi, Azra Erhat, İstanbul. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017
• HÜSEYİNOVA, İrade, 2013, Eski Kafkasya Tarihinin Arkeolojik Araştırmaları, İRS Arkeoloji 4(8), s. 4-11.
• ILYASOV, Lecha, 2009, The Diversity Of The Chechen Culture: From Historical Rootsto Present, Russia.
• İSMAİLZADE, Kudret, 2014, “Gobustan Açık Hava Müzesi”, İRS Arkeoloji 3, 11, s. 4-11.
• İZZETGİL, Elşan, 2016, “Kafkasya’nın Jeopolitiği ve Rusya’nın Bölgeye Yönelik Stratejisi”, The Geopolitics of Caucasus and the Strategy of Russia on the Region, Bölgesel Çalışmalar, Cilt I, Sayı I, s. 51-85.
• JUNGE, Julius, 1939, Saka-Studien; Der Feme Nbrdosten in Weltbild dr Antike, Leipzig.
• KHAZANOV, Anatoly. M, 1982, “The Dawn Of Scythian History”, İranica Antiqua XVII, Gent, s. 49-63.
• KINAL, Firuzan, 1998, Eski Anadolu Tarihi, Ankara.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin, 2015, “Kafkas Ve Kafkasya Deyimlerinin Menşei ve Anlamı”, Bizim Ahıska Yaz, Kars, s.4-8.
• KNUDTZON, Jorgen, Alexander, 1893, Assyrische Gebete an den Sonnengott, für Staat und königliches Haus aus der Zeit Asarhaddons und Asurbanipals, Leipzig Bant II.
• KOHL, L. Philip, 2012, The Making of Bronze Age Eurasia, Cambridge World Archaeology Cambridge University Press Online.
• KOŞAY, Hamit, Zübeyr-TURFAN, Kemal, 1959, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten, XXIII/91, s. 349-413. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017 KÖNİG, Friedrich, Wilhelm, 1955-57, Handbuch Der Chaldischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft 8, Graz.
• LOON, M. Van, 1974, “The Inscription of Ispuini and Meinua at Qalatgah, Iran”, Journal of Near Eastern Studies, Chicago 34.
• MARKOVİN, Vladimir, Ivanoviç, MUNGAEV R. M, 2003, Severniy Kavkaz, Moskva.
• MARKOVİN, Vladimir Ivanoviç, 2008, Cüce Evleri İspunlar Kuzeybatı Kafkasya Dolmenleri, O Uravelli Ankara.
• MELİKİSVİLİ, Georgiy Aleksandrovich, 1960, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova.
• MENABDE, Medea, KİGHURADZE, 1981, Tamaz, Sionis Arkeologiuri Dzeglebi, Tbilisi.
• MİNNS, Ellis, Hovell, 1913, Scyhtians and Greeks: a survey of ancient history and archaeology on the North coast of the Euxine from the Danube to the Caucasus, Cambridge: Unıversity Press.
• MİRTSKHULAVA, Guram-CHİKOVANİ Guram, 2014, “Phase of Transition to the Kura-Araxes Culture in Eastern Georgia” Environment and Dwelling in the Early and Middle Bronze Ages South Caucasus, Problems Of Early Metal Age Archaeology Of Caucasus And Anatolia, Proceedings Of İnternational Conference (Editors Marine Kvachadze - Marina Puturidze- Nino Shanshashvili) Tbilisi, s. 32-42.
• MORDTMANN, Andreas, David, 1870, “Über die Keilinschriften zweiter Gattung’: Z.eitsehrift der Deutsehen Morgenlandischen Gesellsehaft, Leıpzıg, XXIV, s. 1-85.
• MUHAMMEDOĞLU, Aliyev, Salih, 1994, “Derbend Dağıstan’da Hazar Denizinin Kuzeybatı Sahilinde Tarihî Bir Şehir Ve Liman”, İslam Ansiklopedisi, s. 164-166. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017
• NABATÇIKOV, 2002, “Kuzey Kafkasya Tarihi”, Nart Dergisi Ankara.
• NARİMANİSHVİLİ, Goderdzi, 2012, “Archaeological Investigations in Trialeti”, Archaeology of Armenia in Regional Context, (Ed. P. Avestiyan- A.Bobokhyan), Gıtutyun/Yerevan, s. 88-105.
• OGÜN, Coşkun, KOCA, Halil, 2016, “Doğu Anadolu İçin Önemli Bir Ulaşım Güzergahı: Erzurum-Erzincan Karayolu”, Uluslararası Erzincan Sempozyumu, Cilt 3, Erzincan.
• OLMSTEAD, Albert, T. 1938, “Darius and His Behistun Inscription”, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Chicago, Cilt LV, 4, s. 392-416.
• ÖZDER, Adem, 2013, “Avrasya Kavramı Ve Önemi” Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), II/2, s. 65-88
• ÖZEY, Ramazan, 1999, Dünya Platformunda Türk Dünyası, İstanbul.
• ÖZGÜL, Oktay, 2015, “Çoruh ve Kür Vadisi’nde Kimmer-İskit Yer Adları”, BELGÜ, Sayı II, s. 159-181.
• ÖZGÜL Oktay, 2016, “Erzurum’da Stratejik Bir Urartu Kalesi Tepeköy (Piralibaba)”, Tüba-Ar, Sayı 19, s. 137-159.
• ÖZTÜRK, Senem, 2013, ”Jeopolitiğin Rusya Federasyonu’na Etkilerinin Kuzey Kafkasya-Gürcistan- Güney Osetya Çerçevesinde İncelenmesi”, Güvenlik Stratejileri 9/17, s. 201-242.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice, “Roman Relations with the Turks of Central Asia, c. 560-600”, Second International Congress on Black Sea Antiquities, Bilkent University, Turkey-Ankara, 2-9 September 2001.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice, “Yabancı Yazarlara Göre Türklerde Savaş ve Taktik”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, 938-943. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017 PALAZ ERDEMİR, Hatice, “Anadolu’da İskit İzleri”, Kırgızistan, 10-15 Haziran 2004.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice, “Diplomacy Around Black Sea in the Sixth Century AD”, II. International Blue Black Sea Congress on Politics, Economics and Society, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 10-13 Ekim 2010.
• ERDEMİR, Hatice, Palaz-ERDEMİR, Halil, 2010, “Güneybatı Asya ve Avrasya’da İskit Askeri İzleri”, Tarih Okulu, Sayı VII, s. 25-37.
• PALAZ ERDEMİR, Hatice, “Antikçağın Sonunda Doğu Roma’nın Güney Kafkasya (Transkafkasya) Politikası”, Kafkaslar Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yayınları, Temmuz-Aralık 2015, Sayı 72, Ankara, 2015, 47-55.
• PALUMBI, Giulio, 2003, “Red-Black Pottery: E.Eastern Anatolian and Transcaucasian Relationships around the Mid-Fourth Millennium BC. Ancient Near Eastern BC”, Studies 40, s. 80-134.
• PEHLİVAN, Mahmut, 1984, “En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• PETRENKO Vladimir, G, 1995, “Scythian Culture in the North Caucasus”, Nomads of The Eurasıan Steppes In The Early Iron Age, Edıted By Jeannine Davis-Kimball Vladimir A. Bashilov Leonid T. Yablonsky, Zlnat Press Berkeley, Ca, 5-27.
• PIOTROVSKY, Boris. B, 1962, “The Aeneolithic Culture of Trans- Caucasian in the Third Millennium B.C.”, VI. International Concress of Prehistori cand Proto historic Sciences. Moscow.
• REINHOLD, Sabine, KOROBOV, Dimitrij, S., 2007, The Kislovodsk basin in the North Caucasian piedmonts–archaeology and GIS studies in a mountain cultural landscape, Preisroria Alpina, 42, s. 183-207. Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017 RİCE, Tamara Talbot, 1957, The Scythians (Ed, Glyn Daniel), London.
• RUBRUCK, William, 1990, The Journey of William Rubbuck to the Eastern Parts Of The World 1253-1255, Second Serıes No: IV, London.
• RUSTEMOV, Caferqulu, Namazoğlu, Muradova Firuze, Memmedrza qızı, 2003, Gobustan Petroglifleri, Bakü.
• SAGONA, Antonio-ZIMANSKY, Paul, 2015, Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri MÖ 1.000.000-550. İstanbul.
• SAYDAM, Abdullah, 1994, “Osetler Kuzey Kafkasya’da Yaşayan Bir Kavim”, İslam Ansiklopedisi, s. 437-438.
• SEVİN, Veli, 2001, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Ankara.
• SHANSHASHVILI, Nino, Narimanishvili Goderdzi, 2014, “Environment and Dwelling in the Early and Middle Bronze Ages South Caucasus”, Problems Of Early Metal Age Archaeology Of Caucasus And Anatolia, Proceedings Of İnternational Conference (Editors Marine Kvachadze- Marina Puturidze- Nino Shanshashvili), Tiflis.
• STRABON, 1993, Antik Anadolu Coğrafyası XII-XIII-XIV, İstanbul.
• SULIMIRSKI, Tadeusz, 1954, Scythian Antıquıtıes In Western Asia The Appearance Of The Scythians, Artibus Asiae, Vol. 17, No. 3/4, s. 282-318.
• SZEMERENYI, Oswald, 1980, Four Old Iranian Ethnic Names: Scythian- Skudra-Sogdian-Saka, Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften Wien.
• TARHAN, M. Taner, 1970, “Bozkır Medeniyetlerinin Kısa Kronolojisi”, Tarih Dergisi, Sayı 24, s. 17-32.
• TARHAN, M. Taner, 1972, “Eskiçağda Kimmerler Problemi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017
• TARHAN, M. Taner, 1976, “Eskiçağda Kimmerler Problemi”, VIII. Türk Tarih Kongresi-I, 11-15 Ekim, Ankara, s. 355-369.
• TARHAN, M. Taner, 1984, “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, Ankara, s. 109-120.
• TARHAN, M. Taner, 2002, “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler Kimmerler ve İskitler”, Türkler Ansk. C I. Ankara, s. 597-610.
• TAVERNIER, Jean-Baptiste, 2010, Tavernier Seyehatnamesi (Edt,) Yerasimos, Stefanos, İstanbul.
• TAVKUL, Ufuk, 2002, “The Socio-Linguistic Aspect of Cultural Interaction Among the Peoples of the Caucasus”. Acta Orientalia, 55 (4), s. 353-377.
• TAVKUL, Ufuk, 2006, “Kafkasya İçin Türkiyat Araştırmalarının Önemi”, I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, s. 187-202.
• TEKİN, Talat, 1988, Orhun Yazıtları, Ankara. TEKİN, Talat, 1994, Tonyukuk Yazıtı, Ankara. THOMSEN, Vilhelm, 1896, Inscriptions De L’orkhon, Helsıngfors.
• TUNÇ, Zekiye, 2012, “Malazgirt Öncesi Kafkasya’da Türk Varlığı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• UYGUR, Erdoğan, 2006, “Jean Potocki Ve Kafkasya Seyehatnamesi”, Voyage Au Caucase at en Chine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/2, s. 29-37.
• ÜNAL, Ahmet, 1997, “Hurriler, Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni Buluntular ve Gelişmeler, 1996 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları Ankara, s. 11-29.
• Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017
• ÜNAL, Ahmet, 2002, Kuban-Maykop Kültürleri İle Eski Anadolu Kültürlerinin İlişkileri, Kaf-Der Çorum Paneli Tebliğleri, İstanbul, s. 1-33.
• ÜNGÖR, İbrahim, 2014, İslahiye ve Çevresinin Eskiçağ Tarihi, Ankara.
• ÜNGÖR, İbrahim, 2016, “Urartu Maden Ergitme Sahası “Kurtderesi” İliç (Erzincan) A Urartıan Mıne Fıeld=Kurtderesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, Sayı 9, s. 955-969.
• WATERMAN, Leroy, 1930, Royal Correspondance of the Assyrian Empire, Ann Arbor, No, 197.
• YAKAR, Jak, 1990, “The Chronology of the Transcaucasian”, East Anatolian Early Bronze Age Eretz-Israel Amiran Vol, 94-100.
• YILDIZ, Feridun, 2007, “Avrasya Jeopolitiğine Rus-ABD Yaklaşımları”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Yıl:1, Sayı:1, Ocak-Şubat-Mart, s.149-177.
• YİĞİT, Turgut, 2005, “Hurrilere İlişkin Hititçe Çivi Yazılı Belgelerdeki İlk Kayıtlar”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 24, Sayı 38, s. 55-69.
• YÜKMEN, Bakiye, 2003, Doğu ve Güneydoğu Dolmenleri Işığında Anadolu Megalitleri, İstanbul.
• https://artvinlisin.tr.gg/Kafkasya-tarihi.htm Erişim: 07.09.2017
• http://bao.az/categoriesTarix/subcategoriesazerbaycantarix/product_501179 7052 Erişim: 09.09.2017
• http://www.dag.gen.tr/elbruz-dagi.html Erişim: 10.09.2017
• http://www.guncelakademi.com/turkiyenin-onemli-gecitleri-nelerdir-- n205.html Erişim: 10.09.2017
• Makale Başv. Tarihi:19/10/2017 Makale Y. Kabul Tarihi:20/12/2017 http://www.tdf.gov.tr/kazbek-dagi-kis-zirve-tirmanisi-basariyla-tamamlandi/ Erişim: 13.09.2017
• http://www.alanvakfi.org.tr/dunden-bugune-osetlerin-tarihi/ Erişim: 07.09.2017
• http://irsaz.com/new/ tr/ search/ query? Search = gobustan Erişim: 08.09.2017
• http://www.guncelakademi.com/turkiyenin-onemli-gecitleri-nelerdir-- n205.html; Erişim: 07.09.2017
• http://www.maykop.narod.ru/ Erişim: 10.09.2017