Pezdevî’nin Hilâfet Teorisinin Temel Dayanakları

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 4, 2608 - 2634, 30.12.2020

Fatma Pınar

Öz

Mâverâünnehir bölgesinde imamların imamı olarak bilinen Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî, on ikinci yüzyılda yetişmiş önemli İslâm âlimlerinden biridir. Birçok kelâmî meseleyi anlaşılır bir forma sokmak suretiyle Mâtürîdiyye’nin sistemli bir mezhep olarak gelişmesinde önemli bir yeri olan Pezdevî’nin üzerinde hassasiyetle durduğu konulardan biri de hilâfettir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra İslâm âleminde ilk ciddi ihtilaf olarak bilinen hilâfet meselesi Havâric, Mürcie ve Şîa gibi fırkalarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İslâm düşünce tarihinde ayrışmalara sebebiyet verecek kadar mühim olan bu meselede, tartışmanın çıkış noktası, tarafları, tarafların görüşleri ve görüşlerini temellendirmede dayandıkları delillerin tespiti bu çalışmanın temel amacıdır. Ayrıca ünlü Mâtürîdî kelâmcısı Pezdevî’nin perspektifinden hilâfet meselesinin tespiti de Mâtürîdîyye’nin hilâfet görüşünü tespit ve temellendirme noktasında bu çalışmayı önemli kılan bir diğer husustur. Zira Mâtürîdîyye mezhebinin kurucusu olan Mâtürîdî, mezhebin temel prensiplerini belirlediği “Kitâbü’t-Tevhîd” isimli eserinde hilâfet meselesine yer vermemiştir. İşte bu gerekçelerle araştırmaya değer bulduğumuz bu konuyu Pezdevî’nin “Usûlü’d-Dîn” isimli eserinden hareketle, açıklayıcı ve zaman zaman karşılaştırmalı bir yöntem kullanmak suretiyle sunmaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Hilâfet, Halife, İmam

Basic Grounds of Al-Bazdawi’s Caliphate Theory

Öz

Abu al-Yusr al-Bazdawi who is known as the imam of imams in Mawara' al-Nahr region is one of the significant Islamic scholars in the twelfth century. Caliphate is one of the issues that was addressed by Al-Bazdawi who has an important place in the development of Maturidiyya as a systematic sect by making many kalam issues understandable. Caliphate issue which is known as the first serious disputes in Islamic world after the death of Prophet Muhammad provided a basis for sects such as Kharijites, Murji'ah and Shia to emerge. This study mainly aims to detect the starting point of the dispute, its parties, the opinions of the parties and the evidence on which they based their opinions regarding this issue which is significant to cause separation in the history of Islamic thought. Furthermore, another aspect making this study significant is to detect and ground caliphate issue from the perspective of Maturiddiya theologian Al-Bazdawi along with the caliphate view of Maturiddiya because Maturidi who is the founder of Maturiddiya sect did not include caliphate in his work titled “Kitab al-Tawhid” in which he specified the basic principles of the sect. Therefore, we aimed to present this issue which we deemed necessary to study based on Al-Bazdawi’s work titled “Usul al-Din” by employing a descriptive and sometimes comparative method.

Anahtar Kelimeler

Bazdawi, Caliphate, Caliph, Imam.

Kaynakça

• AHMED B. HANBEL, Ebû Abdillâh Ahmed bin Muhammed b. Hanbeleş-Şeybânî, el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnavûd, Müessetü’r-Risâle, Beyrut 2015. AKBULUT, Ahmet, “Hz. Muhammed Sonrası İlk Siyasi Krizin Teolojik Yansımaları”, Kelâm Araştırmaları, C. 4, S. 2, 2006, s. 1-10. APAYDIN, H. Y., “Meşhur”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara, 2004, XXIX, 368-371. ARUÇİ, M., “Pezdevî, Ebü’l-Yüsr", Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 34, TDV Yayınları, s. 266-267.
• AVVÂME, M., İmamların Fıkhî İhtilaflarında Hadislerin Rolü, (çev. Mehmet H. Kırbaşoğlu), Kayıhan Yayınları, İstanbul 1980.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-fırak, thk. Muhammed Osman el-Huşt, Mektebetu İbn Sina, Kahire 1988.
• BEYHAKÎ, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhmmed Abdülkadir Atâ, Dârü’l-Kutubü’l-İlmiyye, Beyrut 2003. BİLMEN, Ö. N., İslâm Akaidi, Semerkand Yayınları, İstanbul 2017. BÜYÜKKARA, M. A., Çağdaş İslâmî Akımlar, Klasik Yayınları, İstanbul 2016.
• CÜVEYNÎ [C], İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf, Luma’u’l-Edille, thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmud, Mektebetü’s-Sekafe, Beyrut 1987.
• CÜVEYNÎ, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf, Kitâbû’l-İrşâd, thk. Ahmed Abdurrahim es-Sayih ve Tevfik Ali Vehbe, Mektebetü's-Sekafeti'd-Diniyye, Kahire 2009.
• EBÛ DÂVÛD, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen, thk. Muhammed Muhyiddin Abdü’l-hamid, Mektebetü’l Asriyye, Beyrut. EŞ’ARÎ [E], Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim, el-İbâne an Usuli’d-Diyâne, Dâr-u İbn Zeydûn li’t-tıbâ’a ve’n-neşr ve’t-tevzi, Beyrut.
• EŞ’ARÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim, el-Lüma fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid’a, thk. Hammüde Zeki Gurabe, Beyrut 1953.
• FAYDA, M., “Ebû Bekir”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yayınları, s. 101-108.
• FAYDA, M., “Hulefâ-yı Râşidîn”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 18, TDV Yayınları, s. 324-338.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, İhyâü Ulûmi’d-Dîn, thk. Abdülaziz İzzeddin es-Sirvân, Dârü’l-Kalem, Beyrut.
• HARPUTÎ, A., Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul 1330.
• HEYSEMÎ, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân, Mecmau’z-zevâid, thk. Hüsameddin Kuddusî, Mektebetü’l Kuddusî, Kahire 1994. IRÂKÎ, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân, el-Muğnî an hamli’l-esfâr, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2005. İBN KAYYİM el-CEVZİYYE, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed bin Ebû Bekr, el-Fevâid, thk. Muhammed Aziz Şems, Dârü’l-Âlemi’l-Fevâid, Mekke.
• İBN KUTLUBOĞA, K., Tacu’t- Terâcim fi Tabakâti’l-Hanefiyye, Bağdat 1962. İBN SA’D, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî, Tabakâtü’l-Kübrâ, thk. İhsan Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut 1968. İBN TEYMİYYE, Ebü’l-Abbâs Takıyüddîn, Siyaset Risalesi, Tevhid Yayınları, İstanbul 1996. İMÂRA, M., “İki Menzil Arasındaki Menzil ve Siyaset”, Mu’tezile Gelen-Ek-i, (çev. Vahdettin İnce), İz Yayıncılık, İstanbul 2014, 598-600.
• KAZANÇ, F. K., “Eş‘arî Kelâmında Siyasal Otorite Kavramı”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2004, C. 4, S. 1, s. 149-188. KOHLBERG, E. “The Term Râfida in Imâmî Shîʿî Usage”, Journal of the American Oriental Society, C. 99, 1979, s. 677-679. KUTLU, S., “Mâtürîdî Akılcılığı ve Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı, Makâlât, C. 2, S. 1, 2009, s. 7-41. KÜLEYNÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb b. İshâk, el-Kâfî, nşr. Ali Ekber el-Gaffârî, Tahran 1388.
• NEDVÎ, Ebü’l-Hasan, Ali el-Murtazâ, Dârü’l-Kalem, Beyrut 1989.
• NESEFÎ, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu'temid, Kitâbü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd, thk. Muhammed Abdurrahman eş-Şâğûl, Mektebetü’l-Ezheriyye, Kahire 2006. ONAT, H., “Şiîliğin Doğuşu Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 36, Ankara 1997, s. 79-117.
• ÖNKAL, A., “Abdurrahman b. Avf”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 1, TDV Yayınları, s. 157-158.
• ÖNKAL, A., “Ebû Übeyde bin Cerrâh”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yayınları, s. 249-250.
• ÖZARSLAN, S., Pezdevî’nin Kelâmî Görüşleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2013. PEZDEVÎ, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm, Usûlü’d-dîn, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ, Mektebetü’l-Ezheriyyetü’t-Türas, Kahire 2003.
• SÂBÛNÎ, Ebû Muhammed Nûreddin Ahmed b. Mahmûd b. Ebû Bekr, el-Bidâye fî usûli’d-Dîn, thk. Fethullah Halîf, Dârü’l-Mârife, Beyrut 1969.
• ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü’l-Feth Abdülkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Emîr Ali Mehna ve Ali Hasan Fa'ûr, Dârü’l-Ma’rife, Beyrut 1993.
• TABERÂNÎ, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb, Mu’cemü’l-Kebîr, thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire 1994. TEFTÂZÂNÎ [T], Muhammed Ebü’l Vefâ, Ana Konularıyla Kelâm, (çev. Şerafettin Gölçük), Kitap Dünyası Yayınları, Konya 2000. TEFTÂZÂNÎ, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî, Şerhu’l-Akâid, thk. Mustafa Merzukî, Dârü‟l Hüdâ, Cezayir 2000.
• TOPALOĞLU, B., “Usûlü’d-Dîn”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 42, TDV Yayınları, s. 217-218.
• VÂKIDÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî, Kitâbü’r-ridde, thk. Yahya Cebûrî, Dâru’l- Garbi’l-İslamî, Beyrut 1990. YİĞİT, İ., “Emevîler”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C. 11, TDV Yayınları, s. 104-108.
• YÖRÜKAN, Y. Z., İslâm Akaid Sisteminde Gelişmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.