Cedid (Yenilik) Devri Özbek Edebiyatı ve Kırım-Tatar Türk Aydını Gaspıralı İsmail Bey

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 4, 2080 - 2101, 30.12.2020

Emek Üşenmez

Öz

Modern Özbek edebiyatının 1905-1930’lu yılları Cedid Dönemi Özbek Edebiyatı olarak adlandırılır. Daha kapsamlı bir ifade ile Milli Uyanış Devri Özbek edebiyatı olarak bilinen bu dönemde Kırım-Tatar Türk aydını Gaspıralı İsmail Bey ve onun Bahçesaray’da neşrettiği Tercüman Gazetesi, devrin Özbek aydınları ve bunun doğal neticesi olarak Özbek edebiyatına doğrudan ve kapsamlı biçimde etki etmiştir.İsmail Gaspıralı’nın 1893 yılında Buhara’ya gelerek buranın emirini ziyaret etmesiyle başlayan yenilik hareketleri hız kesmeden devam eder. İsmail Gaspıralı kendine özgü kurmuş olduğu ve “usul-i cedid” adı verilen okulu Buhara’da açtıktan sonra bu yenilikçi akım bütün Türkistan’a hızla yayılmaya başlar. Bu hareket neticesinde Türkistan’ın çeşitli yerlerinde mezkûr adı taşıyan okullar açılır. Abdullah Avlanī, Mahmud Hoca Behbudī, Hamza Hekimzâde Niyazī, Abdurauf Fıtrat gibi aydınlar fikir olarak yenilik yanlısı bir tutum sergilemişler, halkın sıkıntılardan kur-tuluş yolu olarak yeni sistem eğitim düzeni, yeni düşünce ve görüşler, modern hayatın gereksinimlerini uygulamanın şart olduğunu benimsemiş ve eserleri ile bunu ortaya koymaya çalışmışlardır. Bu yazıda, Kırım-Tatar Türk aydını Gaspıralı İsmail Bey ve Tercüman Gazetesinin Cedid Devri Özbek Edebiyatına etkisi ve devrin Özbek aydınları dönem ve eserleri bağlamında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cedid Dönemi Özbek Edebiyatı, Cedid Hareketi, Kırım-Tatar Türk Aydını Gaspıralı İsmail Bey ve Tercüman Gazetesi

The jadid (جديد) (Reform) Period of Uzbek Literature (1905-1930) And Crimean Tatar Turkish Ismail Gasprinskī

Öz

The Uzbek literature between the years of 1905 and 1930 is called the Jadid (جديد) Pe-riod Uzbek Literature. In the early 1900s, as in Uzbek social life, many innovations occurred in literary life. The ideas and activities of Ismail Gasprinskī are effective in calling this period Jadid (reformer). The innovation movements that started with Ismail Gasprinskī’s visit to Bukhara in 1893 in which he also visited the Amir of this place continues without slowing down. After Ismail Gasprinskī set up the school named “usul-i jadid – new method” in Bukhara, this innovative movement begins to spread rapidly all over Turkestan. As a result of this movement, schools with the mentioned name were established in various districts of Turkestan.Intellectuals such as Abdullah Avlanī, Mahmud Khodja Behbudī, Khamza Hakimzāde Niyazī, Abdurauf Fitrat displayed a pro-innovation reformist attitude as an idea. They considered that it is compulsory to apply the needs of modern life, new educational sys-tem, new thoughts and ideas as a way of getting rid of the people’s troubles and they tried to reveal this with their works. In this article, the effect of Ismail Gasprinskī of Crimea and his Terjuman Newspaper on the formation of Jadid Period Uzbek Literature and the Uzbek intellectuals of the period are studied.

Anahtar Kelimeler

The Jadid Period of Uzbek Literature, Jadid Movement,, Ismail Gasprinskī Crimean Tatar Turkish intellectual and his Terjuman Newspaper

Kaynakça

• SAID, Z. Tanlangan Asarlar, G'AFUR G'ULOM NOMİDAGİ ADABİYOT VA SAN’AT NASHRİYOTİ, Toshkent, 1974.