Kırgız Türkçesinin Kuzey Ağızlarındaki Uzun Ünlüler Üzerine: Isık-Köl ve Narın (Tyan-Şan) Ağızları Örneğinde

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 3, 791 - 802, 25.08.2023

Gulmira Moldosultanova

Öz

Standart Kırgız Türkçesi, uzun ünlülerin sayıca fazla olduğu Türk lehçeleri grubunda yer alır. Sekiz normal ünlü, altı uzun ünlüye sahip olan Standart Kırgız Türkçesi, bugünlerde ünlüler konusunda araştırma ve incelemelerin odağı konumundadır. Bilindiği üzere Genel Türkçedeki birincil ve ikincil uzun ünlüler, birçok dilbilimcinin dikkatini çekmiştir. Araştırmalar sonucunda diğer tarihî Türk lehçeleri olan Türkmen, Yakut ve Halaç lehçelerinde birincil uzun ünlülerin günümüze kadar korunduğu tespit edilmiştir. Standart Kırgız Türkçesinde birincil uzun ünlülerin sayısı adı geçen lehçelere nazaran daha az görülmekte olup genelde ikincil uzun ünlülerin sayısının fazla olduğu görülür. Çalışmada Standart Kırgız Türkçesinin Kuzey ağızlarından olan Isık-Köl ve Narın ağızlarında görülen uzun ünlüler ve onların ortaya çıkış nedenleri incelenecektir. Isık-Köl ve Narın bölgeleri metinlerinde birincil ve ikincil uzun ünlüler bolca görülür. Ayrıca standart dilde görülmeyen bazı uzun ünlülerin neredeyse her kaynak kişinin konuşmasında görülmesi dikkat çeker. Elde edilen birincil uzun ünlü örnekleri Eski Türkçedeki birincil uzun ünlüler ile tarihi-karşılaştırmalı yöntemle ortaya konulurken diğer yandan dolaylı uzun ünlülerin ortaya çıkış sebebi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkçesi, kuzey ağızları, Isık-Köl ve Narın ağızları, tarihi-karşılaştırma, uzun ünlü, birincil uzun ünlü, ikincil uzun ünlü

Destekleyen Kurum

Bu makale, Kırgız Türkçesinin Kuzey Ağızları (Isık-Köl ve Narın Bölgeleri; Ses Bilgisi) (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, 2022 İstanbul) başlıklı yayımlanmamış doktora tezinden üretilmiştir.

On Long Vowels in Northern Local Dialects of Kyrgyz Turkic Language: In the Example of Isik-Kol and Narin (Tian Shan) Local Dialects

Öz

Standard Kyrgyz Turkic Language is in the group of Turkic dialects where long vowels are abundant in number. It which has eight regular vowels and six long vowels systems, is nowadays the focus of researches and studies on vowels. As it is known, primary and secondary long vowels in General/Standard Turkish Language have attracted the attention of many linguists. As a result of the researches, it has been determined that the primary long vowels have been preserved so far in Turkmen, Yakut and Halac Turkic dialects, which are other historical Turkic dialects. The number of primary long vowels in Standard Kyrgyz Turkic Language is less in comparison to the aforementioned dialects, and that of secondary long vowels is more, in general. In this study, the long vowels seen in the local dialects of Isik-Kol and Narin, which are the northern local dialects of Standard Kyrgyz Turkic Language, and the reasons for their emergence will be examined. Primary and secondary long vowels are seen abundantly in the texts of the Isik-Kol and Narin regions. In addition, it is remarkable that some long vowels that are not seen in the Standard Kyrgyz Turkic Language are seen in almost every source person's speech. On the one hand, the primary long vowel examples obtained are presented by historical-comperative method with primary long vowels in Old Turkish, on the other hand, the reason for the emergence of secondary (indirect) long vowels will be examined.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Language, Nothern Local Dialects, Isik-Kol and Narin Local Dialects, Historical-Comparison Method, Long Vowels, Primary Long Vowels, Secondary Long Vowels

Kaynakça

• Akın, C. (2014). Calal-Abad Merkez Ağzı. Gazi Kitabevi.
• Akın, C. (2014). Kırgızcanın Ağızları. Gazi Kitabevi.
• Alimova, C. (2007). Kırgız Türkçesinde Asli Ünlü Uzunlukları. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, 2(2), 28-40 http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.52
• Bakinova, G. (1955). Diyalektologiyalık Materiyaldardı Cıynoo Boyunça Spravoçnik. Frunze.
• Bartold, V. (1997). Kırgız cana Kırgızdardın Tarıhı Boyunça Tandalgan Emgekter. Aybek.
• Baskakov, N, A. (1975). İstoriko-Tipologiçeskaya Fonologiya Tyurskih Yazıkov. İzdatelstvo Nauka.
• Batmanov, İ, A. (1938) Severnıye Diyalektı Kigizskogo Yazıka. Kirgizgosizdat.
• Baytok, A. (2015). Kırgız Türkçesinin Diyalektleri Üzerine. Diyalektolog-Ağız Araştırmalar Dergisi, X, 35-58. https://dergipark.org.tr/tr/pub/diyalektolog/issue/22419/239997
• Caparov Ş. ve Sıdıkova, T. (2013). Kırız Tilinin Dialektologiyası. Bişkek. İ. Arabayev Atındağı Kırgız Mamlekettik Universiteti
• Clauson, Sir, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. At The Clarendon Press.
• Hamzayev, M. (1962) Türkmen Dilinin Sözlügi, Türkmenistan Ilımlar Akademiyası Dil Bilimi İnstitutı.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Gramer (Ses ve Şekil Bilgisi). Akçağ.
• Nadel’ayev, V., Nasilov D.M., Tenişev E. R., & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Nauka.
• Özdoğan, Z. (2009). Kırgız Türkçesinde İlk Hecedeki Ünlü-Ünsüz (VK) Ses Gruplarının Değişmesi ve İkincil Uzun Ünlülerin Oluşması. Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(3), 1716-1729 s. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.752
• Özeren, M. (2016). Kirgiz Türkçesi Ağızlarında Hâl Eklerinin Kullanımı. A.Ü. Türkiyat Araştırmalar Dergisi, TAED, 56, 739-766.https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/215271/ Özeren, M. (2020). Tacikistan Kırgız Türkçesi. Kesit Yayınları. Pekacar, Ç, & Güner, Dilek, F. (2008) Uluslararası Fonetik Alfabe ve Türkiye’de Ağız Araştırmaları, Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, 25-30 Mart 2008 Şanlıurfa, Türk Dil Kurumu Yayınları: 989, s.575-589. https://www.academia.edu/2950402/Uluslararas%C4%B1 Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. T.C. Kültür Bakanlığı. Yudahin, K. (1994). Kırgız Sözlüğü I-II cilt (Çev. Abdullah Taymas). TDK Yayınları. Yunusaliyev, B. (1971). Kırgız Diyalektologiyası, Frunze: Mektep basması.