South Azerbaijan Issue in Turkey-Iran Relations during the Atatürk Period

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 369 - 390, 12.01.2024

Mübariz Ağalarlı

Öz

During the era of Gazi Mustafa Kemal Atatürk, the founder of the Republic of Turkey, the South Azerbaijan issue was one of the main factors in Turkey's foreign policy towards Iran. The assimilation policy of the Pahlavi regime and the implementation of the policy of panfarsism against the non-Persian communities living in Iran created obstacles to the success of Reza Shah Pahlavi reforms. One of the main objectives of the racist policy of Reza Shah's government was to limit the scope of the Turkish language in Iran and to make it forgotten as much as possible. This policy, which was carried out in Iran during the Pahlavi period, was not received favourably in Turkey. It was brought to the agenda that it was necessary to take measures against the policy of Panfarsism. In this study, the issue of South Azerbaijan in Turkey-Iran relations during Atatürk's period is discussed and the effects of the South Azerbaijan problem on Turkey-Iran relations in this period are emphasised. The main subject of the article is the documents containing the opinions and requests of Van Border Commissioner Süleyman Harbi about the problems in South Azerbaijan, the reports of the Chief Counsellor of the First General Inspectorate including the problems he encountered during a trip to the region and the policies to be implemented regarding these problems, the prominence of the South Azerbaijan problem in the journals of the Turkish Quarries operating in Turkey during this period and the examination of other issues. In the article, by using Turkish, Azerbaijani Turkish and Persian sources, the issue of South Azerbaijan in Turkey-Iran relations during the Atatürk period is analysed and the discussions between Turkish intellectuals and panfarsist intellectuals supporting the policy of the Pahlavi government in the ideology and cultural field have been the subject of research.

Anahtar Kelimeler

Atatürk Period, Turkey, Iran, South Azerbaijan issue

Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi

Öz

Öz
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk Dönemi’nde Türkiye’nin İran’a yönelik dış politikasında Güney Azerbaycan meselesi ana faktörlerden biriydi. Pehlevi rejiminin yürüttüyü asimilasyon siyaseti, İran’da yaşayan gayri-fars toplumlara karşı panfarsizm politikasının uygulanması Rıza Şah Pehlevi reformalarının başarılı olmasında engeller yaratmıştır. Rıza Şah Hükümeti’nin ırkçı politikasının temel hedeflerinden biri İran'da Türk Dili’nin işlenme arealını kısıtlamak, mümkün olduğu kadar unutturmak idi. Pehleviler döneminde İran’da yürütülen bu politika Türkiye’de olumlu karşılanmıyordu. Panfarsizm politikasına karşı tedbirler görülmesinin gerekli olduğu gündeme getirilirdi. Bu çalışmada Atatürk Dönemi Türkiye-İran ilişkilerinde Güney Azerbaycan meselesi ele alınarak bu dönem Türkiye-İran ilişkilerine Güney Azerbaycan sorununun etkileri üzerinde durulmuştur. Güney Azerbaycan’daki sorunlar hakkında Van Hudut Komiseri Süleyman Harbi’nin görüş ve isteklerini içeren belgeler, Birinci Genel Müfettişlik Başmüşaviri’nin bölgeye yaptığı bir gezi sırasında karşılaştığı sorunlar ve bunlara dair uygulanacak politikaları içeren raporları, bu dönemde Türkiye’de faaliyet gösteren Türk ocaklarına mensup dergilerde Güney Azerbaycan sorununun öne sürülmesi ve diğer meselelerin incelenmesi makalenin ana konusunu ifade etmektedir. Makalede Türkçe, Azerbaycan Türkçesi ve Farsça kaynaklar kullanılarak Atatürk Dönemi Türkiye-İran ilişkilerinde Güney Azerbaycan meselesi ele alınarak incelenmiş, uzun bir süre içerisinde Türk aydınları ile Pehlevi Hükümeti politikasını destekleyen panfarsist aydınlar arasında ideoloji ve kültürel alanda yaşanan tartışmalar araştırma konusu olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Atatürk Dönemi, Türkiye, İran, Güney Azerbaycan meselesi

Kaynakça

• 1303 (1924). 20 sünbüle, Ruznameye Tecedtüt.
• 1304 (1925/Eylül). Numruhaye 25 murdat ve 27 murdat, Ruznameye Şefeq-i sorh.
• Alamuti, M. (1361 (1982). İran der Ahti pehlevi zendegi-ye Rıza Han, Neşre Pegah.
• Arar, İ. (1981). Atatürk’ün Günümüz Olaylarına da Işık Tutan Bazı Konuşmaları, Belleten, 45 (1), 5-26.
• As, E. (Güz 2010). XVI. yy’dan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kadar Türk-İran Sınır Sorunları ve Çözümü. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 46, 219-253.
• Aslanov, R. (1983). İrano-Tureçkie otnoşeniya v 20-60-x qodax XIX veka [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Azerbaydjanskiy Qosudarstvennıy Universiteti].
• Aykun, İ. (1995). Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Anlaşması [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi].
• Barış, M. (Ağustos 2012). Türk-İran ilişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi (1918-1938). Uşak Universitesi, TSA, 2, 157-187.
• Dilan, H. B. (1998). Atatürk Dönemi Türkiye’nin Dış Politikası (1923-1939), Alfa Yayınları.
• Ebdulrza, H. M. (1375 (1996).Tarihi revabeti hariciye İran, (Çape 5), Neşre Emir Kebir.
• Erdal, İ. (2012). Atatürk Dönemi (1923–1938) Türk-İran ilişkileri ve Sadabad Paktı. Karadeniz Araştırmaları, 34, 77-88.
• Erim, N. (1952). Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuzeydoğu ve Doğu Sınırları. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9, 1-2, 1-26.
• Ervand, A. (2009). Modern İran Tarihi. (Çev. Dilek Şendil). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Esnade Muahidate do Canebeye İran ba sayere dövel, (1369 (1990). Deftere mütaleate siyasi ve beynelmileli, Cilde penc, Tahran.
• Fereci, M. (h.ş. 1391). Berresiye mesaili arziye İran ve Turkiye derdoreye Reza Şah (h.ş. 1304-1320). (19-45). Gencineyi esnad. Defteri - evvel bahar, Şomareye heşdado penc,Tahran.
• Güneyli, A. (2005). Birinci Pehlevi (1929-1941) Döneminde Güney Azerbaycan. Güney Azerbaycan Sosyal, Kültür, Siyasi Araştırmalar Dosyası, Ankara.
• Hidayet, M. Han. (1326 (1957). Hatirat ve Hatarat, Neşre Rengin.
• XX. Yüzyıl Güney Azerbaycan edebiyyatında demokratik ideyalar (1900-1985). (1990). Elm.
• İpek, C. D. (Yaz 2012). Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1, (12), 267-283.