Mulhakât bi’s-Surah’ta Türkistan’a Dair Kayıtlar

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 572 - 591, 02.04.2024

Çevirmen: Bilen Yılmaz

https://doi.org/10.46868/atdd.2024.671

Öz

Mulhakât bi’s-Surah, 628’de (1230-31) Almalıg civarında doğan ve ömrünün büyük kısmını Türkistan şehirlerinde geçiren Cemâl-i Karşî tarafından Arapça yazılmıştır. Eserini, Çağatay Hanı Kaydu’nun oğlu Çapar’ın tahta çıkışının ilk yıllarında (702-1303) tamamladığı anlaşılan Karşî’nin ölüm tarihi bilinmemektedir. Eser, Karşî’nin kaleme aldığı eṣ-Ṣurâḥ mine’ṣ-Ṣıḥâḥ’a eklediği uzunca bir zeyil niteliğindedir. İlk kısmı, İslâm tarihinin başlangıcı olan Hz. Âdem’den başlayarak, yazarın hayatını da kapsayan ve Türkistan’ın Moğol hâkimiyetinde geçen dönemini içermektedir. Karahanlılar, Selçuklular ve Çağatay Hanlığı hakkında değerli bilgiler barındıran eserin henüz dilimize çevirisi yapılmamıştır. Çevirisini yaptığımız kısmında, Türkistan şehirlerinin ilmî, dinî, idarî, coğrafi ve sosyo-ekonomik dururumu hakkında değerli bilgiler verilmektedir. Eserin önemini artıran konulardan biri de yazarın Moğolların Türkistan hâkimiyetinin canlı tanığı olmasıdır. Yazıldığı dönemin güncel meselelerinden olan Arapça, Farsça ve Türkçenin mukayesesine yönelik ifadelerin geçtiği ilk ürünler arasında sayılan eser, 2005 yılında Ş. H. Vohidova - B. B. Aminova tarafından Arapça aslı ile beraber Rusça olarak yayımlanmıştır. Çalışmamızın, tarih, coğrafya, sosyoloji ve ilahiyat alanları başta olmak üzere, Türkistan üzerine yapılacak araştırmalara katkı sunmasını umarız.

Anahtar Kelimeler

Mulhakât bi’s-Surah, Cemâl-i Karşî, Türkistan, Moğollar, İslam

Records on Turkestan in Mulhakât bi's-Surah

Öz

Mulhakât bi's-Surah was written in Arabic by Jamâl-i Karsî, who was born around Almalıg in 628 (1230-31) and spent most of his life in Turkestan cities. It is understood that he completed his work in the first years of the ascension of Chagatai Khan Kaydu's son Capar (702-1303), but the date of his death is unknown. The work is a long addendum to al-Ṣurāḥ mine'ṣ-Ṣıḥāḥ. The first part covers the period of Mongol rule in Turkestan, starting with the beginning of Islamic history from the Prophet Adam and including the author's life. The work, which contains valuable information about the Karakhanids, Seljuks and Chagatai Khanate, has not yet been translated into our language. In the part we have translated, valuable information is given about the scientific, religious, administrative, geographical and socio-economic status of Turkestan cities. One of the issues that increases the importance of the work is that the author is a living witness of the Mongol domination of Turkestan. The work, which is considered to be one of the first works in which expressions on the comparison of Arabic, Persian and Turkish, which were among the current issues of the period when it was written, was published in Russian together with the Arabic original by Sh. H. Vohidova - B. B. Aminova in 2005. We hope that our study will contribute to the researches on Turkestan, especially in the fields of history, geography, sociology and theology.

Anahtar Kelimeler

Mulhakāt bi, Jamāl-i Karsī, Turkestan, Mongols, Islam