Catherine II's Policy of Establishing an Armenian State in the South Caucasus (In the Light of Russian Archival Sources)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 513 - 540, 02.04.2024

Guntekin Najafli

https://doi.org/10.46868/atdd.2024.669

Öz

Tsarist Russia, which aspired to occupy India and the Near East, aimed to establish a buffer Armenian state at the border junction of the Ottoman, Iranian and Azerbaijani borders and to utilise it as a military base. This policy, which started from the reign of Peter I (1682-1725), began to be pursued more effectively in the second half of the 18th century, during the reign of Czarina Catherine II (1762-1796).At the end of 1779, the military operation plan of the Russian forces in the South Caucasus was adopted at the palace of Catherine II. In 1783, negotiations were held between Russian statesmen and Argutinski, the Armenian archbishop of Russia, to establish an Armenian state in the lands where the borders of the Ottoman Empire and Iran intersected, and a draft Armenian-Russian treaty was prepared. For this purpose, the Russian rulers made an alliance with Ali Murad Khan, who captured Central Iran in early 1784. Within the scope of this alliance, they planned to establish an Armenian state in this region by sharing both Azerbaijan and the Eastern Anatolian territories of the Ottoman Empire among themselves.Although the Russian and Georgian forces commanded by Burnoshov and the forces of the Christian Maliks of Karabakh united in 1787 and started a crusade against the Karabakh Khanate, this march was not successful. However, in the following years and under other Russian rulers, the realisation of this plan was never abandoned.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Tsarist Russia, Ararat country, Albanian Tsardom, Armenian State

II. Katerina’nın Güney Kafkasya’da Ermeni Devleti Kurma Politikası (Rusya Arşiv Kaynakları Işığında)

Öz

Hindistan ve Yakın Doğu’yu işgal etmek arzusunda olan Çarlık Rusyası, Osmanlı, İran ve Azerbaycan sınır kavşağında tampon bir Ermeni Devleti kurmayı ve buradan askerî üs olarak istifade edebilmeyi amaçlamıştır. I. Petro (1682-1725) devrinden itibaren başlayan bu siyaset XVIII. asrın ikinci yarısında, Çariçe II. Katerina’nın hâkimiyeti döneminde (1762-1796) daha da etkili bir şekilde takip edilmeye başlanmıştır.1779 yılının sonlarında II. Katerina’nın sarayında Rus kuvvetlerinin Güney Kafkasya askerî harekât planı kabul edilmiştir. 1783 yılında Rusya devlet adamları ile Rusya Ermeni başpiskoposu Argutinski arasında, Osmanlı Devleti ile İran sınırlarının kesiştiği topraklarda Ermeni Devleti kurmak için görüşmeler yapılmış ve Ermeni-Rus antlaşması layihası hazırlanmıştır. Rusya yöneticileri bu amaç doğrultusunda1784 yılı başlarında Merkezi İran’ı ele geçiren Ali Murad Han ile ittifak yapmışlardır. Bu ittifak kapsamında hem Azerbaycan ve hem de Osmanlı Devleti’nin Doğu Anadolu topraklarını kendi aralarında paylaşarak, bu bölgede bir Ermeni Devleti kurmayı planlamışlardır.1787’de Burnoşov’un komuta ettiği Rus ve Gürcü kuvvetleri ile Karabağ’ın Hıristiyan Meliklerinin kuvvetleri birleşerek Karabağ Hanlığı’na karşı haçlı yürüyüşüne başlasalar da bu yürüyüş başarılı olamamıştır. Ancak daha sonraki yıllarda ve diğer Rus yöneticileri döneminde bu planın gerçekleşmesinden asla vazgeçilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Çarlık Rusyası, Ararat ülkesi, Albanya Çarlığı, Ermeni Devleti

Kaynakça

• Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Tarih Ensitütü İlmi Arşivi
• АМЕА TİEA, Dosya 1795 (1)
• AMEA TİEA, Dosya 1795(3)
• Rusya İmpatorluğu’nun Dış Politikası Arşivi
• AVPRİ – Arşiv Vneşney Politiki Rossiyskoy İmperii
• AVPRİ, fond Sekretnıye mneniya kollegii inostrannıch del, Opis 5, Dokument 580.
• AVPRİ, fond Armyanskie dela, Opis 343, Dokument 464.
• AVPRİ, fond SRA (Snoşeniya Rossii s Armenii), Opis 100/3, Dokument 464
• AVPRİ, fond SRT (Snoşeniya Rossii s Turtsiey), Opis 89, Dokument 482
• AVPRİ, fond SRP (Snoşeniya Rossii s Persiey) Opis 77, Dokument 469
• Rusya Devlet Eski Belgeler Arşivi
• RGADA – Rossiyskiy Gosudarstvenniy Arşiv Drevnikh Aktov.
• RGADA, fond 23, Opis I, Dokument 13, Çast I .
• RGADA, fond 23, Opis I, Dokument 13, Çast III.
• Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi
• RGVİA – Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voyenno-İstoricheskiy Arşiv.
• RGVİA, Sekretnıye doneseniya knyazya Potemkina po delam Zakavkazskim (1783-1789), fond 52, Opis 1/194, Dokument 25.
• RGVİA, fond 52, Opis 1/194, Dokument 270.
• RGVİA, fond 52, Opis 1/194, Dokument 286.
• RGVİA, fond 52, Opis 1/194, Dokument 416.
• Armyano-Russkie otnoşeniya XVIII veke (1760-1800 gg.). (1990). Sbornik dokumentov. (Pod redaksii M.Q.Nersisyana).Tom IV, Çast II. İzdatelstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR. . İrevanlı, S. (1873). Cambr. Mukaddes Eçmiyazin Kilisesinin ve Çivar Manastırların Toplusunun Müfessel Aynası ve Hatırat Kitapı. Eçmiadzin Kutsal Katolikos Matbaası.
• Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri, (1992). C. I. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı; (1993). C. II, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Pamyatnıe zapiski A.V.Chrapovitskoqo, (1862). Chteniya i İmperatorskom obşestve istorii i drevnostey rossiyskich pri Moskovskom universitete, kniga II.
• Pisma i bumagi Suvarova, (1916). Tom I, Pervaya gosudarstvennaya tipografiya.
• Sobraniye aktov, otnosyaşihsya k obozreniyu istorii Armyanskogo naroda. (1838). Sbornik dokumentov. Tom II, V. Tipografii Lazerevykh İnstituta Vostoçnykh Yazykov
• Bilge, S. (2012). Osmanlı Çağında Kafkasya 1454-1829. Tarih-Toplum-Ekonomi Kitabevi.
• Brickner, A.G. (1891). Potemkin. İzdanie K. L. Rikkera.
• Butkov, P.G. (1869). Materialı dlya novoy istorii Kavkaza 1722 po 1803 gg. Ç. I-III. Tipografii imperatorskogo Akademii Hauk.
• Grıgoriyan V.R. (1958). Revan Hanlığı XVIII Yüzyılın Sonlarında (1780-1800). Ermenistan SSR Bilimler Akademisi Yayınevi.
• İoannisyan, A.R. (1947). Rossiya i Armyanskoye osvoboditelnoye dvijeniye v 80-kh g. XVIII veke. İzdatelstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR.
• İz istorii vekevoy drujbu, (1983). İzdatelstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR.
• Jigarev, S. (1896). Russkaya politika v vostoçnom voprose. Tom I. Universitetskaya tipografiya. Klokman Yu.R. (1951). Feldmarşal Rumyantsev v period russko-turetskoy voynı 1768-1774 gg. İzdatelstvo Akademii Nauk SSR.
• Kopar, M. (2005). Ermeni Meselesinde Rusya’nın Genel Politikası (1683-1918). Türk Dünyası Araştırmaları, 158, 49-60.
• Markova, O.P. (1966). Rossiya, Zakavkaz'ye i mejdunarodnıye otnoşeniya v XYIII veke. Nauka.
• Nadjafli, G.C. (2010), Azerbaydjan v XVIII-XIX vekach. Biyiktik.
• Necefli, G.C. (2002), Azerbaycan Hanlıkları’nın Osmanlı Devleti ile Siyasi Alakaları (XVIII Yüzyılın II yarısı). Nurlan neşriyyatı.
• Necefli, G. C. (2014). XVIII. Asrda Azerbaycan Topraklarşnda Ermeni Devleti Kurma Teşebbüsleri (Akt. Dr.Sebahattin Şimşir). İQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Nersisyan, M.G. (1956). İz istorii armyano-russkikh otnoşeniy. Kn. I. İzdatelstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR, İnsititutut İstorii.
• Tellioğlu, Ö. (2015). Karadenız’de Osmanlı Hâkimiyeti ve Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Mücadelesi. Tarih Okulu Dergisi (TOD), XXI, 195-212.
• Şahin, H. (2008). Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya Yönelik Dış Politikası. Türk Dış Politikası Osmanlı Dönemi-2, (Edit. Dr. M. Bıyıklı), (ss.281-308). Gökkubbe.
• Veliçko, V. L. (1990). Kavkaz. Russkoye delo i mejplemennıe voprosı. Elm Neşriyyatı.
• Veydenbaum, Ye. G. (1901). Kavkazskiye etyüdı. İssledovanie i zametki. Sentr kniga Tork.
• Yüksel, İ. (1988). Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’ı İstilası ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu, Kafkas Araştırmaları, I, 25-33.