The Life of Muḥammad b. Abū Bekr al-Rāzī in the Context of the Journey of Wisdom from Māverānaynehir to Anatolia and His Place in the Science of Tafsir

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 4, 2248 - 2266, 22.09.2024

Aslan Çıtır

https://doi.org/10.46868/atdd.2024.703

Öz

The subject of this article is the scholarly life of the commentator Abū Bakr al-Rāzī (d. 666/1268), his contribution to the field of science and his position in the science of tafsīr. It has been stated that biographical books barely mention al-Rāzī's life, do not provide detailed information about his life, and therefore there is no definite information about his birth. On the other hand, some sources state that he started his journey of knowledge in Bukhara and Samarkand. His full name is Abū ʿAbdillāh Zayn al-Dīn Muḥammad b. Abī Bakr b. ʿAbd al-Qādir al-Rāzī. Born in Rey, he was a scholar of hadith, fiqh, theology and tafsir from Turkestan. After residing in Egypt and Damascus for a while, he travelled to Anatolia and stayed for a long time in Mardin, the province of the Artuqids within the borders of the Anatolian Seljuks, where he wrote some of his works. Al-Rāzī, who is accepted as a Hanafi jurist, is a member of the Māturīdī sect in the theological field. Al-Rāzī used the expression ‘ahl al-ḥaqīqat’ for the Sufis. In addition, his friendship with Sadr al-Dīn al-Qūnawī (d. 673/1274) and his affection for him show his interest in Sufism. In Konya, where he spent the last part of his life, al-Rāzī read Ibn al-Asīr's (d. 606/1210) ‘al-Jāmiʿ al-usūl’ from al-Sadr al-Dīn al-Qūnawī in 666 (1267-68) and received an icazet to teach it. One of the most important documents of the exegete's life is that at the end of his work titled ‘Garīb al-Qur'ān’, he himself states that he completed the work in 10 Jumāz al-Jamāl al-Awwal 663 (28 February 1265). The limits of this study are the scholarly life and works of the commentator al-Rāzī as well as his books that contributed to the field of tafsīr. The aim is to analyse the contribution of the author's books on tafsīr to the literature. As a result, the existence of a total of seven tafsir works in addition to his fame with his tafsir books titled ‘Unmūzaj al-celīl (As'ilet al-Qurʾān)’ and ‘Garīb al-Qurʾān’ shows his vast knowledge in the field of tafsir.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Māverānayn, Anatolia, Mufassir, al-Rāzī

Mâverâünnehir’den Anadolu’ya Hikmet Yolculuğu Bağlamında Müfessir Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî’nin Hayatı ve Tefsir İlmindeki Yeri

Öz

Makalenin konusu, müfessir Ebû Bekr er-Râzî’nin (öl. 666/1268) ilmi hayatı, ilim sahasına katkısı ve tefsir ilmindeki konumudur. Biyografi kitaplarında Râzî’nin hayatından çok az bahsedildiği, hayatına dair ayrıntılı bilginin belirtilmediği, dolayısıyla doğumuyla ilgili kesin bilginin bulunmadığı ifade edilmiştir. Buna mukabil bazı kaynaklarda ilim yolculuğuna Buhara ve Semerkant’ta başladığı belirtilmiştir. Tam adı ise Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir er-Râzî’dir. Rey’de dünyaya gelen müfessir; Türkistanlı hadis, fıkıh, kelâm ve tefsir âlimi olup Mısır ve Şam’da bir müddet ikamet ettikten sonra Anadolu’ya geçerek Anadolu Selçuklu sınırları içerisindeki Artukluların vilayeti Mardin’de uzun süre kalmış, eserlerinin bir kısmını burada yazmıştır. Hanefî fakihlerinden kabul edilen Râzî itikadî alanda Mâtürîdî mezhebi mensubudur. Râzî, Mutassavvıflar için “ehlü’l-hakīkat” ifadesini kullanmıştır. Bunlara ilaveten Sadreddin Konevî (öl. 673/1274) ile dostluğu, ona duyduğu muhabbet, tasavvufa yönelik ilgisini göstermektedir. Râzî; ömrünün sonlarını geçirdiği Konya’da İbnü’l-Esîr’in (öl. 606/1210) “el-Câmiʿu’l-usûl” adlı kitabını 666’da (1267-68) Sadreddin Konevî’den okumuş ve okutmak için icazet almıştır. Müfessirin hayatının en önemli vesikalarından biri, “Garîbü’l-Kur’ân” isimli eserinin sonunda mezkûr eserini 10 Cemâziyelevvel 663 (28 Şubat 1265) yılında tamamladığını bizzat kendisinin bildirmesidir. Bu çalışmanın sınırları müfessir Râzî’nin ilmî hayatı ve eserlerinin yanı sıra tefsir sahasına katkı sağlayan kitaplarıdır. Amaç ise müellifin tefsire dair dercettiği kitaplarının literatüre katkısını analiz etmektir. Sonuç olarak müfessirin “Ünmûzecü’l-celîl (Es’iletü’l-Kur’ân)” ve “Garîbü’l-Kurʾân” adlı tefsir kitaplarıyla şöhret bulmasının yanı sıra toplam yedi tefsir eserinin mevcûdiyeti, tefsir ilim sahasındaki engin birikimini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mâverâünnehir, Anadolu, Müfessir, Râzî

Kaynakça

• Ak, A. (2009). Selçuklular Döneminde Mâtürîdîlik. Yayınevi Yayınları.
• Ak, A. (2017). Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. Ensar Neşriyât.
• Aydınlı, O. (2019). İmam Mâtürîdî’nin Yetiştiği İlmî Ortam ve Semerkant’ta İlim Merkezleri. Diyanet İlmi Dergi, 55, 565-599.
• Bilmen, Ö. N. (1974). Büyük Tefsir Tarihi (C.2). İstanbul.
• Çevik, İ. (2019). XII.-XIII. Yüzyıllarda Mâtürîdîliğin Irak, Sûriye ve Anadolu’da Yayılışı. [Yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi]. Yök Tez.
• Çıtır, A. (29-31 Ekim 2023). Türkistanlı Müfessir Mâtürîdî’nin Te’vîlât’ının Kaynakları. II. Uluslararası Türkiyat Kongresi (Çankırı).
• Çıtır, A. (2024). Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî’nin Garîbü’l-Kur’ân Tefsirinde Kıraat-Tefsir İlişkisi. Eskiyeni (53), 581-604.
• Demir, M. Ş. (2020). Moğol Sömürüsüne Karşı Bir Başkaldırı: Konya Muhafızı Ahi Ahmedşâh. Turkuaz, 1 (2), 150-160.
• Elmalı, H. (2007). Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 34, s. 487-488), TDV Yayınları.
• Elmalı, H. (1995). Zeynüddîn Muhammed b. Ebu Bekr er-Râzî, Hayatı, Eserleri ve Tefsir Garîbi’l-Kur’âni’l-‘azîm’i. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 9, 31-65.
• Elmalı, H. (1986). Muhammed bin Abu Bakr er-Razi ve Tefsir Garib al-Kur'an'ı [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yök Tez.
• Erbaş, M. (1995). Muhammed b. Ebî Bekir er-Râzî ve Tefsîru Sûreti’l-En‘âm. [Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yök Tez.
• Görener, İ. (1990). Muhammed b. Ebu Bekir b. Abdulkadir er-Râz’i ve Mesâilü’r-Râzî an Âyi’t-Tenzîl. [Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yök Tez.
• İbn Kutluboğa. (1413/1992). Tâcü’t-terâcim (thk. Muhammed Hayr Ramazan). Dâru’l-Kalem.
• İbn Melek (1428/2007). Şerhü kitâbi tuhfetü’l-mülûk (thk. Abdurrahman b. Abdurrahman ed-Dervîş). (C. 2). Riyad.
• İbn Melek (1432/2011). Şerhü kitâbi tuhfetü’l-mülûk (thk. Ali Es‘ad Rabâcî). Dâru İbn Hazm.
• İbn Muhlis, Abdullah (1921-68, 1928, 1947). Sâhibu Muhtârı’s-sıhâh (C.12). Mecelletü Mecma‘i’l-‘İlmiyyi’l-‘Arabî bî Dımaşk.
• Kâtip Çelebi (1360/1941). Keşfü’z-zünûn. Mektebetü’l-Müsennâ.
• Kehhâle, Ö. R. (1379/1960). Mu‘cemü’l-müellifîn (C. 15). Matba‘atü’t-Terakkî.
• Kılıç, H. (1997). Harîrî. içinde. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 16, 191-192), TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (2003). el-Makâmât. içinde TDV İslam Ansiklopedisi (C. 27, 414-415), TDV Yayınları.
• Kureşî, Ebü’l-Vefâ. (1399/1979). el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (C.5). (thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv). Îsâ el-Bâbî el-Halebî. thk.
• Kureşî, Ebü’l-Vefâ’ (1413/1993). el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (C.5). (thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv). Dâru’l-‘Ulûm.
• Nesefî, Ebû Mu‘în (1424/2004). Tebsiratü’l-edille (nşr. H. Atay). yy.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn (1416/1996). Garâibü’l-Kur’ân ve regâibü’l-Furkân (C.6). (thk. Z. Umeyrât). Dâru’l-Kütübi’l-‘lmiyye.
• Okumuşlar, M. (2008). Ehl-i Sünnetin Kurumsallaşmasında Nizamiye Medreselerin Etkisi. Marife, 8, (1),137-148.
• Özervarlı, M. Sait (1995). el-Emâlî. İçinde. TDV İslam Ansiklopedisi. (C. 11, 73-75), TDV Yayınları.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr (1411/1990). Ünmûzecü’l-celîl fî es’ile ve ecvibe min garâibi âyi’t-tenzîl (Tefsîru’r-Râzî) (thk. M. Rıdvân ed-Dâye). Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr (1413/1991). Ünmûzecü’l-celîl, fî es’ile ve ecvibe min garâibi âyi’t-tenzîl (Es’iletü’l-Kur’ân) (thk. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî). Dâru Alemü’l-Kütüb.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr (1417/1997). Tuhfetü’l-mülûk (thk. A. Nezîr Ahmed). Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir (1997). Tefsîru garîbi’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm (thk. H. Elmalı). TDV Yayınları.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir (1434/2013). Es’iletü’l-Kur’âni’l-Mecîd ve ecvibetühâ (thk. Ebû Abdurrahmân ‘Âdil eş-Şûşa). Mektebetü’l-Feyâd.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr (290247/31). mine’t-Tefsîr sureti’l-en‘âm fî tasnîfi Muhammed b. Ebî Bekr er-Râzî. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Râzî, Muhammed. Ebî Bekr (7886/5. 1/b). Risâle fi’t-tevhîd. Beyazit Devlet Kütüphanesi.
• Şehrî, Abdurrahman b. Ma‘âda (02/12/1431/08/11/2010). Kitâbü (Tefsîru garîbi’l-Kur’ân) li Muhammed b. Ebî Bekr er-Râzî. www.alukah.net.
• Uysal, E. (2000). İhvân-ı Safâ. i çinde.TDV İslam Ansiklopedisi. (C.22, 1-6), TDV Yayınları.
• Yılmaz, M. (1997). Anadolu Selçukluları Dönemi Müfessirleri [Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi]. Yök Tez.
• Ziriklî, H. (1389/1969). el-A‘lâm. (C. 11). Beyrut.