Yava (Yave) ve Kaçgun Vergisi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 4, 2267 - 2281

Özdemir Yılmaz

https://doi.org/10.46868/atdd.2024.704

Öz

Altı yüzyıldan fazla hüküm süren Osmanlı Devleti, siyasi, kültürel ve iktisadî yaşamıyla dünya tarihine yön veren bir devlettir. Asırlarca varlığını sürdüren bir devletin yalnızca askeri gücü değil; kuşkusuz köklü bir teşkilatlanması ve kültür yapısı olmalıdır. Çalışmada Osmanlı Devleti’nin o çok güçlü teşkilatının ve vergi sisteminin bir parçası olup; bâd-ı hevâ vergisi olarak adlandırılan vergilerden biri olan, Yava (yave) ve kaçgun vergisi ele alınacaktır. Yava (yave) ve kaçgun vergisinin hangi şartlarda ortaya çıktığı, uygulanış esasları, kimlere ne şekilde ve ne oranda uygulandığının yanı sıra; vergiyi uygulayan teşkilat, teşkilatın görevlileri olan yavacılar ele alınacaktır. Devletin ciddi bir gelir kaynağı olan bu vergiyle reâyâya yüklenen sorumluluklar ile birlikte; hemen her dönemde ve şartta insanların zaaflarından kaynaklanan eksikliklerin bu vergiye hem devlet hem de reâyâ açısından yansımaları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Yava, Yavacı, Bâd-ı hevâ, Lukata, Kaçgun, Dall, Vergi

Yava (Yave) and the Kaçgun Tax

Öz

The Ottoman Empire, which ruled for over six centuries, was a state that profoundly influenced the world history with its political, cultural, and economic life. A state that endured for centuries must have not only military prowess but also, undoubtedly, a deep-rooted organizational structure and cultural fabric. This study will examine the Yava (Yave) and Kaçgun taxes, which were part of the Ottoman Empire’s formidable administrative and tax system, specifically focusing on those taxes referred to as bâd-ı hevâ. The conditions under which the Yava (Yave) and Kaçgun taxes emerged, their principles of application, and the manner and extent to which they were imposed on different groups will be explored. Additionally, the administrative body responsible for implementing these taxes and the officials known as yavacılar will be discussed. The study will also consider the responsibilities imposed on the reâyâ through these taxes, which were a significant source of revenue for the state, as well as the implications of human shortcomings, driven by inherent weaknesses, on the functioning of this tax system from both the state’s and the reâyâ ’s perspectives.

Anahtar Kelimeler

Yava, Yavacı, Bâd-ı hevâ, Lukata, Kaçgun, Dall, Tax

Kaynakça

• BOA. A.DVN. MHM.d. no.5.
• BOA. A.DVN. MHM.d. no.34
• BOA. A.DVN. MHM.d. no. 41.
• BOA. AE.SMHD.I. 223-17724. BOA. AE.SOSM.II. no:1-43.
• BOA. C..EV. no: 382 – 19393.
• BOA. C.EV. 00382. 19393.001.
• BOA. C. NF. 00032.01556.001.
• BOA. C.ML. no: 482–19691.
• BOA. DH. İ.UM. no:11-2.
• BOA. İE.DH. no:4-396.
• BOA. MAD.d. no:7387.
• BOA. MMD. No: 00011.
• BOA. MMD. No: 251.
• BOA. TTD. No: 29.
• BOA. TTD. No: 0550.
• BOA. TTD. No: 166.
• BOA. TTD. No: 194.
• BOA. TTD. No: 483 (304).
• BOA. TTD. No: 483.
• BOA. TTD. No: 998.
• BOA. TTD. No: 387.
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri No:339/57.
• Kânûnnâme , Ayasofya Kütüphanesi, No. 2894/1.
• BOA, (1994), 5 Numaralı Mühimme Defteri (973 / 1565–1566) <Özet– Transkripsiyon ve İndeks>, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: IV, Yayın No: 21, Ankara.
• BOA, (1996). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978– 979 / 1570–1572) <Özet– Transkripsiyon ve İndeks>, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: IV, Yayın No: 33, Ankara.
• BOA, (1999). 7 Numaralı Mühimme Defteri (975– 976 / 1567–1569) <Özet– Transkripsiyon– İndeks >II. Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: V, Yayın No: 37, Ankara. BOA, (2000). 82 Numaralı Mühimme Defteri (1026– 1027 / 1617 – 1618) <Özet – Transkripsiyon – İndeks ve Tıpkıbasım>, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: VI, Yayın No: 47, Ankara.
• BOA, (2001). 83 Numaralı Mühimme Defteri (1036– 1037 / 1626– 1628) <Özet – Transkripsiyon – İndeks ve Tıpkıbasım> Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: VI I, Yayın No: 54, Ankara.
• BOA, (2002). 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040– 1041 (1042) / 1630– 1631 (1632)) <Özet – Transkripsiyon – İndeks>, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: VI I I, Yayın No: 60, Ankara.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Adalar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1178– 1184 / M. 1764– 1771) Cilt: 75, Sayfa: 48, Hüküm No: 29, Orijinal Metin No: [6b– 4]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Beşiktaş Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 966– 968 / M. 1558– 1561) Cilt: 42, Sayfa: 244, Hüküm No: 490, Orijinal Metin No: [62b– 3] İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 3 Numaralı Sicil (H. 993 – 995 / M. 1585 – 1587) Cilt: 22, Sayfa: 53, Hüküm No: 8, Orijinal Metin No: [3b– 2]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 37 Numaralı Sicil (H. 1047 / M. 1637 – 1638) Cilt: 25, Sayfa: 282, Hüküm No: 344, Orijinal Metin No: [55b– 2]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 37 Numaralı Sicil (H. 1047 / M. 1637 – 1638) Cilt: 25, Sayfa: 246, Hüküm No: 290, Orijinal Metin No: [47a– 1]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 82 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670 – 1671) Cilt: 29, Sayfa: 42, Hüküm No: 7, Orijinal Metin No: [3a– 1]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 90 Numaralı Sicil (H. 1090 – 1091 / M. 1679 – 1680) Cilt: 31, Sayfa: 110, Hüküm No: 62, Orijinal Metin No: [11b– 3]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Hasköy Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1023– 1081 / M. 1615– 1670) Cilt: 52, Sayfa: 103, Hüküm No: 130, Orijinal Metin No: [53– 3]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H.919– 927 / M. 1513– 1521) Cilt: 1, Sayfa: 134, Hüküm No: 82, Orijinal Metin No: [16a– 2]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H.930-936 / M. 1524-1530) cilt: 3, sayfa: 239 Hüküm no: 388 Orijinal metin no: [57a-4]
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 14 Numaralı Sicil (H. 953 – 955 / M. 1546– 1549), İstanbul 2010.
• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kânûnnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri–Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kânûnnâmeleri– I. FEY Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (2011). İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı (C. I). Kamu Hukuku. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Aktan, C. C. (1988). Osmanlı Tımar Sisteminin Mali Yönü. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 52, 69– 78.
• Cin H. & Akgündüz, A. (1995). Türk Hukuk Tarihi (C. 1). Kamu Hukuku. Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Çağatay, N. & Üçok, C. (1944). Osmanlı İl Kânûnnâme lerinden Örnekler. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2 (1), 338– 352.
• Dağlı, Z. (2019). Kanuni Devri Bolu Sancağı Kânûnnâmesi: Yönetim Anlayışı Üzerine Bir İnceleme. Burcu Kurt (Ed.) Kanunî Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa (309– 330 [1– 20]). Gaye Kitapevi.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca– Türkçe Ansiklopedik Lugat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Düzdağ, M. (1983). Ertuğrul, Şeyhülislam Ebusuûd Efendinin Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. Enderun Kitabevi.
• Erdoğru, M. A. (2014). On Altıncı Yüzyılda İstanbul Mahkemelerinde Merkeplerle İlgili Davalar, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (16), 292– 301.
• Gökbilgin, M. T. (1978), Arpalık. içinde. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi (C.1, s. 592-595). Millî Eğitim Basımevi.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf. içinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.42, s.475-479). TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (1993). Adaletnameler. Belgeler, II (3-4), 50-146.
• İnalcık, H.(1993). Cizye. içinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.8, s. 45-48).TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (1997). Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarih I. Eren Yayınları.
• İnalcık, H.(2012). Timar. içinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.41, s. 168-173). TDV Yayınları.
• Kanar, M (2010). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü II. Say Yayınları.
• Karamürsel, Z. (1989). Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köse, S. (2003), Lukata. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 27. s., 223-225). TDV Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Cedit Neşriyat.
• Sahillioğlu, H. (1991). Bâd-ı Hevâ. içinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.4, s. 416- 418). TDV Yayınları.
• Şahin, C. (2012). Osmanli Toprak Si̇stemi̇ Hakkinda Genel Bi̇r Değerlendi̇rme. The Journal of Academic Social Science Studies, 16, 235-461.
• Şener, A. (1988). Âbık. içinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C.1, s. 306-307). TDV Yayınları.
• Şimşek, M. (1986). Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27, 207-220.
• Taşkın, Ü (2013). Rüsûm-ı Örfiye. Tarih Okulu, 14, 55-73.
• Yağcı, Z. G. (2014). Kölelerin Kaçmaya Çalıştıkları Mekân Üsküdar (XVI. – XVIII. Yüzyıllar) (267-283). Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VIII, II.
• Çağlıkeçecigil, H. (2014). 24 Numaralı Mühimme Defteri’nin (H. 981– 982/M. 1573– 1574 1– 80 S.) Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Eskin, U. P. (2009). 97 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil, Transkripsiyon, Özet) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Sarı, S. (2008). XV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe, Hamid ve Teke Sancağı Yörükleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Kangül, H. (2016). 16. Yüzyıl Son Çeyreğinde Osmanlı Devleti Gürcistan Eyaletinin İdari ve Nüfus Yapısı [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Adnan Menderes Üniversitesi.
• Yücel Y. & Pulaha S. (1995). I. Selim Kânûnnâme si (Tirana ve Leningrad Nüshaları) (1512– 1520). Türk Tarih Kurumu Yayınları.