Osmanlı Tıbbında Birey ve Toplum Sağlığı: Günlük Yaşam Pratiklerinin İncelenmesi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 5, 3506 - 3525

Süleyman Lokmacı , Mehmet Koçyiğit

Öz

Bu çalışma, Osmanlı tıbbının klasik metinlerinde yer alan günlük yaşam pratiklerini derinlemesine incelemektedir. Hava kalitesi, su tüketimi, egzersiz, uyku, hamam kültürü ve beslenme gibi konularda yer alan tavsiyeler, günümüz tıbbı ile karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Araştırma, Osmanlı tıbbının sadece hastalıkların tedavisine değil, aynı zamanda sağlıklı bir yaşam sürdürmeye yönelik kapsamlı bir yaklaşım benimsediğini ortaya koymaktadır. İncelenen metinler, Osmanlı toplumunda sağlıklı yaşamın, dengeli beslenme, temiz çevre ve düzenli egzersiz gibi faktörlere bağlı olduğuna işaret etmektedir. Çalışmada, Osmanlı tıbbının günümüz tıbbı ile birçok ortak noktası olduğu tespit edilmiştir. Örneğin, temiz havanın önemi, dengeli beslenmenin sağlığın korunmasındaki rolü ve egzersizin fiziksel ve zihinsel sağlığı iyileştirici etkileri gibi konularda iki yaklaşım arasında önemli bir paralellik bulunmaktadır. Ancak, Osmanlı tıbbı ile günümüz tıbbı arasında bazı farklılıklar da görülmektedir. Özellikle bazı tedavi yöntemleri ve beslenme önerileri, günümüz bilimsel verileriyle tam olarak örtüşmemektedir. Bu farklılıklar, iki dönemin farklı bilimsel ve kültürel koşullarına bağlanabilir. Sonuç olarak, bu çalışma Osmanlı tıbbının zengin ve kapsamlı bir sağlık sistemi olduğunu göstermektedir. Klasik Osmanlı tıbbı metinlerinde yer alan bilgiler, günümüzde sağlıklı yaşam konusunda farkındalık yaratmak ve sağlıklı yaşam alışkanlıkları geliştirmek için önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı tıbbı, sağlıklı yaşam, günlük yaşam pratikleri, tarihsel tıp, karşılaştırmalı tıp

Individual and Community Health in Ottoman Medicine: Investigation of Daily Life Practices

Öz

This study analyses in depth the daily life practices in the classical texts of Ottoman medicine. Recommendations on air quality, water consumption, exercise, sleep, hammam culture and nutrition are analysed in comparison with contemporary medicine. The study reveals that Ottoman medicine adopted a comprehensive approach not only to the treatment of diseases but also to maintaining a healthy life. The analysed texts indicate that healthy life in Ottoman society depended on factors such as balanced nutrition, clean environment and regular exercise. In the study, it was determined that Ottoman medicine had many common points with contemporary medicine. For example, there is a significant parallelism between the two approaches on issues such as the importance of clean air, the role of a balanced diet in maintaining health, and the effects of exercise on improving physical and mental health. However, there are also some differences between Ottoman medicine and contemporary medicine. In particular, some treatment methods and nutritional recommendations do not fully coincide with today's scientific data. These differences can be attributed to the different scientific and cultural conditions of the two periods. In conclusion, this study shows that Ottoman medicine was a rich and comprehensive health system. The information contained in classical Ottoman medicine texts constitutes an important source for raising awareness about healthy living and developing healthy living habits today.

Anahtar Kelimeler

Ottoman medicine, healthy living, daily life practices, historical medicine, comparative medicine

Kaynakça

• Ağırakça, M. (2004). İslâm tıp tarihi. Nobel Tıp Kitabevi.
• Akar, M. (2022). Sesli ve sessiz okumanın anlamaya etkisi üzerine bir araştırma [Yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi]. Yök Tez.
• Anderson, J. W., Baird, P., Davis, R. H., Ferreri, S., Knudtson, M., Koraym, A., Waters, V., & Williams, C. L. (2009). Health benefits of dietary fiber. Nutrition Reviews, 67 (4), 188-205.
• Balcı, M. (2021). Kitâb-ı Güzîde-i İlm-i Tıbb Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin) [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi].Yök Tez.
• Baltacı, G. (2012). Obezite ve egzersiz. Sağlık Bakanlığı Yayınları.
• Baluken, N. (2016). Şifâü’l-Fuâd Li-Hazret-i Sultân Murâd (Zeynel Abidin bin Halil) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bingöl Üniversitesi].Yök Tez.
• Burtscher, M. (2014). Effects of living at higher altitudes on mortality: A narrative review. Aging and disease, 5 (4), 274-280.
• Celalüddin Hızır (Hacı Paşa). (2019). Müntahab-ı Şifâ (Haz. Z. Önler). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Chaput, J.-P., Dutil, C., Featherstone, R., Ross, R., Giangregorio, L., Saunders, T. J., Janssen, I., Poitras, V. J., Kho, M. E., Ross-White, A., & Carrier, J. (2020). Sleep duration and health in adults: An overview of systematic reviews. Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism, 45 (10 (Suppl. 2), 218-231. Demir, M. & Filiz, K. (2004). Spor egzersizlerinin insan organizması üzerindeki etkileri. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 5 (2), 109-114.
• Demir, Ö. N. (2022). Eski Anadolu Türkçesi tıp metinlerinin telif sebepleri. İslam Tetkikleri Dergisi, 12 (1), 217-233.
• Demirhan Erdemir, A. (1989). Ali b. Abbas el-Mecûsî. TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 2, ss.379-380). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ebner, K. (2005). Health and healing through water [Master's thesis, University of Oregon].
• Esperland, D., de Weerd, L. & Mercer, J. B. (2022). Health effects of voluntary exposure to cold water—a continuing subject of debate. International Journal of Circumpolar Health, 81 (1), 2111789.
• Garipağaoğlu, M. (2019). Sağlıklı beslenme rehberi. I. Gıda ve Sağlıklı Beslenme Sempozyumu Raporu "Medyanın Rolü, Beslenme İlkeleri, Kanatlı Eti, Yumurta, Süt ve Süt Ürünleri" (s. 48-52). K. Şahin (Ed.), Ankara.
• Gümüşatam, G. (2009). Haza Kitab u Hükema-yı tertib-i mu'alece adlı eser üzerine bir dil incelemesi (inceleme-metin-dizin-terimler sözlüğü) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi].Yök Tez.
• Güven, M. (2005). Abdulvehhâb bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin) [Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi]. Yök Tez.
• Kahya, E. (2002). Anadolu Selçuklularının bilimsel faaliyetlerinin genel bir değerlendirmesi. III. Uluslararası Mevlâna Kongresi Bildirileri, 245-252.
• Karagülle, M., Nagy, G., Barna, I., Barut, Y., İşsever, H., Karagülle, M. Z. & Bender, T. (2011). An observation on health effects of hamam (Turkish bath). Press Therm Climat, 148 (1), 79-86.
• Karasoy, Y. (2018). Tutmacı Tabiatnâme. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karl, J. P., Meydani, M., Barnett, J. B., Vanegas, S. M., Goldin, B., Kane, A., Rasmussen, H., Saltzman, E., Vangay, P., Knights, D., Chen, C. O., Das, S. K., Jonnalagadda, S. S., Meydani, S. N. & Roberts, S. B. (2017). Substituting whole grains for refined grains in a 6-wk randomized trial favorably affects energy-balance metrics in healthy men and postmenopausal women. The American Journal of Clinical Nutrition, 105 (3), 589-599.
• Kaya, M. (1999). İbnü’l-Baytar içinde TDV İslam Ansiklopedisi, (C. 20, ss. 526-527). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Küçüker, P. & Balcı, M. (2020). Kitâb-ı Güzîde-i İlm-i Tıbb’da (Sultâniyye İngiltere Nüshası) Tespi Edilen Bitki Adları. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 4 (1), 50-65. Lv, X., Zhao, S., Ning, Z., Zeng, H., Shu, Y., Tao, O., Xiao, C., Lu, C. & Liu, Y. (2015). Citrus fruits as a treasure trove of active natural metabolites that potentially provide benefits for human health. Chem Cent J., 9, 68.
• Mason, F. S. (2001). Bilimler tarihi (Çev. U. Daybelge). Kültür Bakanlığı.
• Mead, P. S., Slutsker, L., Dietz, V., McCaig, L. F., Bresee, J. S., Shapiro, C. & Griffin, P. M. (1999). Food-related illness and death in the United States. Emerging Infectious Diseases, 5(5), 607-625. Millî Eğitim Bakanlığı. (2011). Güzellik ve saç bakım hizmetleri: Klasik masaj teknikleri. MEB Yayınları.
• Okumuş, N. & Bayat, A. H. (2004). Muhammed bin Mahmud-ı Sirvani Mürsid. AKM Yayınları.
• Önler, Z. (1981). Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ İnceleme-Metin-Dizinler [Yayımlanmamış doktora tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Önler, Z. (1985). Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 87-130.
• Önler, Z. (Haz.) (2019). Müntahab-ı Şifâ (Giriş-Metin-Sözlük). (Hacı Paşa, Yaz.) Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (Haz.). (2001). Kitâbü'l-Mühimmat. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Paoli, A., Tinsley, G., Bianco, A. & Moro, T. (2019). The influence of meal frequency and timing on health in humans: The role of fasting. Nutrients, 11 (4), 719.
• Pınar Enstitüsü. (2018). Anti-inflamatuar beslenme. Güzel Yaşa, 3.
• Ronan, C. A. (2005). Bilim tarihi: Dünya kültürlerinde bilimin tarihi ve gelişimi (Çev. E. İhsaoğlu & F. Günergun). TÜBİTAK.
• Smith, J. A. & Jones, M. B. (2020). The effects of water consumption on digestion: A systematic review. Journal of Nutrition, 120 (3), 456-462.
• Tabîb Kâmil. (t.y.). Kitâbü’l-Mühimmât. Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, No: 1353/1.
• Temel, H. N. & Yılmaz, M. (2021). İç mekân, çevre ve sağlık. Mekansal Araştırmalar Dergisi (MAD), 1 (1), 75-90.
• Teucher, B., Olivares, M. & Cori, H. (2004). Enhancers of iron absorption: Ascorbic acid and other organic acids. International Journal for Vitamin and Nutrition Research, 74 (6), 403-419.
• Topan, A. (2013). İlköğretim ikinci basamak öğrencilerinin uyku düzeninin iyileştirilmesinde modele temellendirilmiş hemşirelik eğitiminin etkisi [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez. Van Loon, L. J. (2013). Role of dietary protein in post-exercise muscle reconditioning. Nestlé Nutr Inst Workshop Ser., 75, 73-83.
• Wu, G. (2016). Dietary protein intake and human health. Food Funct, 7 (3), 1251-1265.
• Yeşil, P. & Altıok, M. (2012). The importance of physical activity in the prevention and control of cardiovascular diseases. Turk J Card Nur, 3 (3), 39-48.
• Yıldırım, N. (2008). Sabuncuoğlu Şerefeddin. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 35, ss.358-359). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, H., Kısabay, A., Akyıldız, U. O. & Ergin Bakar, E. (2014). Insomnia. in H. Yılmaz & D. Tuncel (Eds.), Treatment Guide for Sleep Disorders.
• Doğal Sağlık Derneği. (2020). Gerçek Tıp ve Gıda Kombinasyonları. https://dogalsaglikdernegi.com/wp-content/uploads/2020/06/dsd_gidakombinasyon_A3.pdf,
• Dünya Sağlık Örgütü. (2017). Guidelines for drinking-water quality. https://www.who.int/publications/i/item/9789241549950
• Sağlık ve Çevre Birliği. (2015). Türkiye’de Hava Kirliliği ve Sağlık, Gerçekler, Veriler ve Öneriler. Alındı: https://env-health.org/IMG/pdf/12._heal_briefing_air_turkey_tk.pdf.
• HT Gastro. (2023). Uzak durmanız gereken 23 yiyecek kombinasyonu. Habertürk Gazetesi. https://www.haberturk.com/htgastro/lezzetli-hatlar/uzak-durmaniz-gereken-23-yiyecek-kombinasyonu-3591855.