Milliyetçilik, Çatışan Perspektifler ve Çok Katmanlı Bir Kuramın Olanaklılığı

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 5, 735 - 754

Özgür Budak , Ulaş Kalay

Öz

Milliyetçilik denildiğinde genellikle akla “aynılık” ve “bütünlük” kavramları gelmektedir. Bunun nedeni, milliyetçilik literatürünün aynı kökenden gelen kimliğin “dağılmasını” engellemek amacıyla milliyetçiliği fetişleştiren (Gleichschaltung) bakış açıları üzerine inşa edilmiş olmasıdır. Bu yaklaşımlar milliyetçiliği, Fransız İhtilali sonrasında kurulan modern ulus-devlet çerçevesinde ele almakta ve onu “rasyonelleştirici” ve “tektipleştirici” özellikleriyle tanımlamaktadır. Ancak milliyetçilik bu yönleriyle sınırlı değildir; aynı zamanda ayrıştırıcı, farklılıkları bertaraf eden ve sınıfsal hegemonya üreten yapısal özelliklere de sahiptir. Ne var ki milliyetçiliği yalnızca ulus-devletin kuruluş süreci veya sonucu ile ilişkilendiren yaklaşımlar, onun bu çağdaş rollerini büyük ölçüde görmezden gelmektedir. Bu makalede, öncelikle milliyetçiliği tek bir ideal tip olarak ele alan kuramsal yaklaşımların çelişkileri tartışılmakta ve milliyetçiliğin göz ardı edilen işlevleri açıklanmaktadır. Çalışmanın ikinci vurgusu ise milliyetçiliğin tarihsel süreç içerisinde kesinlikle çizgisel bir gelişim izlemediğine yöneliktir. Bu doğrultuda, siyasal ve dinsel grupların belirli dönemlerde güçlü bir devlet aygıtı etrafında neden “ulus” biçimini aldıkları ele alınırken, milliyetçiliğin tek bir ideal tipe indirgenemeyeceği; aksine toplulukların örgütlenme biçimleriyle bağlantılı olarak farklı şekillerde ortaya çıktığı savunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Milliyetçilik , Ulus , Etnik Kimlik , Irkçılık , Eleştirel Yaklaşım

Nationalism, Conflicting Perspectives, and the Possibility of a Multilayered Theory

Öz

When nationalism is mentioned, it is commonly associated with the notions of “sameness” and “unity.” This is largely due to the fact that the literature on nationalism has been built upon perspectives that fetishize nationalism (Gleichschaltung) in order to prevent the “disintegration” of an identity presumed to stem from a shared origin. These approaches conceptualize nationalism within the framework of the modern nation-state that emerged after the French Revolution, characterizing it through its “rationalizing” and “homogenizing” tendencies. However, nationalism is not restricted to these dimensions; it also possesses structural features that are divisive, that suppress difference, and that reproduce class-based hegemony. Yet, approaches that limit nationalism to the founding process or outcome of the nation-state tend to overlook its contemporary roles. This article first discusses the inconsistencies of theoretical perspectives that treat nationalism as a single ideal type and clarifies the overlooked functions of nationalism. The second emphasis of the study is that nationalism has never followed a linear historical trajectory. In this regard, while examining why political and religious groups in certain periods assumed the form of a “nation” around a powerful state apparatus, the article argues that nationalism cannot be reduced to a single ideal type; rather, it takes shape in connection with the organizational forms of different communities.

Anahtar Kelimeler

Nationalism , Nation , Ethnic Identity , Racism , Critical Perspective

Kaynakça

• Anderson, B. (2017). Hayali cemaatler (Çev. İ. Savaşır). Metis Yayıncılık. (Original work published 1983).
• Armstrong, J. (1982). Nations before nationalism. University of North Carolina Press.
• Armstrong, J. (1995). Towards a theory of nationalism. In S. Periwal (Ed.), Notions of nationalism (pp. 34–44). Central European University Press.
• Balibar, E. (2007a). Bir yeni ırkçılık var mı? In E. Balibar & I. Wallerstein (Eds.), Irk, ulus, sınıf: Belirsiz kimlikler (Çev. N. Ökten) (pp. 17–30). Metis Yayınları.
• Balibar, E. (2007b). Irkçılık ve milliyetçilik. In E. Balibar & I. Wallerstein (Eds.), Irk, ulus, sınıf: Belirsiz kimlikler (Çev. N. Ökten) (pp. 40–75). Metis Yayınları.
• Bendix, R. (1964). Nation-building and citizenships: Studies of our changing social order. John Wiley and Sons.
• Berghe, P. (1994). A socio-biological perspective. In A. Smith & J. Hutchinson (Eds.), Nationalism (pp. 55–63). Oxford University Press.
• Berghe, P. (1996). Does race matter. In A. Smith & J. Hutchinson (Eds.), Ethnicity (pp. 57–62). Oxford University Press.
• Breuilly, J. (1993). Nationalism and the state. Manchester University Press.
• Breuilly, J. (1996). Approaches to nationalism. In G. Balakrishnan (Ed.), Mapping the nation (pp. 146–175). Verso.
• Brubaker, R. (2004). Ethnicity without groups. Harvard University Press.
• Budak, Ö., & Kalay, U. (2024). Süryani ulusal kimliğinin varyantları: Kolektif kimlik ve hafıza. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 11(5), 2869–2898.
• Calhoun, C. (1997). Nationalism. Open University Press.
• Colley, L. (1992). Britons: Forging the nation 1707–1837. Yale University Press.
• Çağlayan, T. (2010). İngiltere’nin Kürt politikasının Van Vilayetlerindeki etkileri (1919–1920). Atatürk Dergisi, 3(3), 37–48.
• Çatalbaş, A. Ü. (2023). Latin Amerika’da fetih, isyan ve ölüm: Sömürgecilik döneminde İspanyol yönetimi ve yerli mücadeleleri. Kültür Araştırmaları Dergisi, 16, 179–200.
• Deutsch, K. (1966). Nationalism and social communication. MIT Press.
• Geertz, C. (1994). Primordial and civic ties. In A. Smith & J. Hutchinson (Eds.), Nationalism (pp. 29–34). Oxford University Press.
• Gellner, E. (1983). Nations and nationalism. Basil Blackwell.
• Grosby, S. (2002). Biblical ideas of nationality, ancient and modern. Eisenbrauns.
• Hobsbawm, E. J. (2017). Milletler ve milliyetçilik (Çev. O. Akınhay). Ayrıntı Yayınları. (Original work published 1992).
• Hroch, M. (1985). The social preconditions of national revival in Europe. Cambridge University Press.
• Hroch, M. (1996). Nationalism and nation movements: Comparing the past and present of Central and Eastern Europe. Nations and Nationalism, 2(1), 35–44.
• Hutchinson, J. (1987). The dynamics of cultural nationalism: The Gaelic revival and the creation of the modern Irish nation state. George Allen and Unwin.
• Hutchinson, J. (1992). Moral innovators and the politics of regeneration: The distinctive role of cultural nationalists in nation-building. In A. D. Smith (Ed.), Ethnicity and nationalism (pp. 101–117). Brill.
• Hutchinson, J. (1994). Modern nationalism. Fontana.
• Hutchinson, J., & Smith, A. D. (1996). Ethnicity. Oxford University Press.
• Kalay, U. (2024). Devlet, kimlik ve hafıza: Diasporada ve anavatanda Süryani kimliğinin farklı veçheleri [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. Yök Tez.
• Karadağ, A., & Yaman, H. (2018). Üç farklı milliyetçilik. Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 9(2), 84–108.
• Kedourie, E. (1960). Nationalism. Hutchinson.
• Kellas, J. G. (1991). The politics of nationalism and ethnicity. Macmillan.
• Mamay, S. (1991). Theories of social movements and their current development in Soviet society. In J. Eades & C. Schwaller (Eds.), Transitional agendas (pp. 46–60). Vestiges: Traces of Record.
• Mann, M. (1984). The autonomous power of the state: Origins, mechanisms and results. European Journal of Sociology, 25, 185–213.
• Mann, M. (1986). Sources of social power: Vol. 1. From the beginning to A.D. 1760. Cambridge University Press.
• Mann, M. (1992). The emergence of modern European nationalism. In J. A. Hall & I. Jarvie (Eds.), Transition to modernity (pp. 137–166). Cambridge University Press.
• Mann, M. (1993). Sources of social power: Vol. 2. The rise of modern nations and classes, 1760–1914. Cambridge University Press.
• Mann, M. (2005). The dark side of democracy: Explaining ethnic cleansing. Cambridge University Press.
• Mann, M. (2011). Devletler, savaş ve kapitalizm: Politik sosyoloji incelemeleri (Çev. S. Türkoğlu). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (Original work published 1988).
• Mayall, J. (1990). Nationalism and international society. Cambridge University Press.
• Özer, M. (2022). Dünyanın farklı bölgelerinde terörizm: ETA, IRA ve PKK terör örgütlerinin karşılaştırılması. Cappadocia Journal of Area Studies, 4(1), 87–111.
• Özkırımlı, U. (2008). Milliyetçilik kuramları. Doğu Batı Yayınları.
• Özmen, Y. P. (2023). Latin Amerika’da milliyetçilik. In M. O. Tetik (Ed.), Milliyetçiliğin coğrafyaları - III (pp. 95–125). Paradigma Akademi.
• Poulantzas, N. (1980). State, power, socialism. Verso.
• Renan, E. (1946). Discours et conférences (Çev. Z. Ishan). Sakarya Basımevi. (Original work published 1882).
• Sağır, M. Ö., & Akıllı, H. S. (2004). Etnisite kuramları ve eleştirisi. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 28(1), 1–22.
• Shils, E. (1957). Primordial, personal, sacred and civil ties. British Journal of Sociology, 7, 130–145.
• Smith, A. D. (1996). Nationalism and historians. In G. Balakrishnan (Ed.), Mapping the nation (pp. 175–198). Verso.
• Smith, A. D. (2002). Ulusların etnik kökeni (Çev. S. Bayramoğlu & H. Kendi). Dost Kitabevi. (Original work published 1986).
• Smith, A. D. (2007). Milli kimlik (Çev. B. S. Şener). İletişim Yayınları. (Original work published 1991).
• Smith, A. D. (2017). Etnosimbolizm ve milliyetçilik (Çev. B. F. Çallı). Alfa Araştırma. (Original work published 2009).
• Şahin, K., & Cavlak, Ç. M. (2018). Başarısız bir pan-milliyetçilik girişimi: Birleşik Arap Cumhuriyeti. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(16), 152–174.
• Tilly, C. (2020). Zor, sermaye ve Avrupa devletlerinin oluşumu (Çev. K. Emiroğlu). İmge Kitabevi. (Original work published 1990).
• Topçu, N., & Ateş, D. (2022). Siyasal şiddetin evrimine örnekler üzerinden bir bakış. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 196–220.
• Wallerstein, I. (2007). Halklığın inşası: Irkçılık, milliyetçilik ve etniklik. In E. Balibar & I. Wallerstein (Eds.), Irk, ulus, sınıf (Çev. N. Ökten) (pp. 76–92). Metis Yayınları.
• Yarar, A. (2013). Latin Amerika’da İspanyol sömürgeciliği ve Simon Bolivar’ın bağımsızlık mücadelesi. History Studies, 5(1), 391–403.
• Yarar, A. (2016). Sömürgeden ulusal devlet anlayışına: Bağımsız Meksika’nın kuruluş mücadelesi. International Conference on Humanities and Cultural Studies (6–10 Kasım).
• Zinn, H. (2009). Amerika Birleşik Devletleri halkları tarihi (Çev. E. Coşkun). Kalkedon Yayıncılık. (Original work published 1980).