Bakı Hümmət Təşkilatı 1917–1918-ci illərdə: Sosialist Amallar və Siyasi Reallıqlar

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 5, 929 - 953

Aygun Azimova

https://doi.org/10.5281/zenodo.17703912

Öz

Bu məqalədə Bakı Hümmət təşkilatının 1917–1918-ci illərdəki fəaliyyəti tarixi və siyasi kontekstdə kompleks şəkildə təhlil olunur. Müsəlman sosial-demokratları tərəfindən yaradılmış bu təşkilatın fəaliyyətinə tarixşünaslıqda münasibət müxtəlif dövrlərdə fərqli olmuşdur. Sovet dövründə Hümmətin fəaliyyəti sovet hakimiyyətinin qurulması prosesində mühüm siyasi amil kimi qiymətləndirilmiş və ideoloji baxımdan yüksək qiymətləndirilmişdir. Lakin XX əsrin 80-ci illərinin sonlarından etibarən sovet ideoloji sisteminin dağılması bu mövzuya yanaşmalarda da ciddi dönüş yaratmış, Hümmət təşkilatının fəaliyyəti kəskin tənqid obyektinə çevrilmişdir. Məqalədə memuaristik materiallar, dövr mətbuatı və arxiv sənədlərinin yeni interpretasiyası əsasında Hümmətin fəaliyyətini şərtləndirən sosial, siyasi və milli amillər araşdırılır. Tədqiqat nəticəsində təşkilat daxilində fikir ayrılıqlarının hələ 1917-ci ilin oktyabrında özünü göstərməyə başladığı və bu ayrılıqların Mart 1918 hadisələrindən sonra daha da dərinləşdiyi müəyyən edilir. Eyni zamanda, bolşeviklərin siyasətinin Hümmət üzvləri üzərində yaratdığı təsir, onların ideoloji amalları ilə siyasi reallıqlar arasında yaşadıqları ziddiyyətlər və təşkilatın bu fon üzərində formalaşan fəaliyyət istiqamətləri təhlil edilir.

Anahtar Kelimeler

Hümmət Təşkilatı , Müsəlman Sosialistlər , Bakı Soveti , Müsavat Partiyası , Nəriman Nərimanov , Mirməmməd İsrafilbəyov

The Baku Hummat Organization in 1917–1918: Socialist Ideals and Political Realities

Öz

This article provides a comprehensive historical and political analysis of the activities of the Baku Hummat Organization during 1917–1918. Established by Muslim social democrats, the organization’s role has been interpreted differently in historiography across various periods. During the Soviet era, Hummat’s activities were viewed positively within the framework of the struggle for the establishment of Soviet power in Azerbaijan. However, with the collapse of Soviet ideology in the late 1980s, attitudes in historiography toward Hummat shifted, and the organization’s political position came under sharp criticism. This article seeks to offer an objective examination of the organization’s activities based on memoirs, periodicals, and newly interpreted archival sources. The study identifies the key social, political, and national factors shaping Hummat’s operations during this time. It is revealed that internal disagreements among members began to emerge as early as October 1917 and deepened significantly after the March 1918 massacres. The article also explores how Bolshevik policies influenced Hummat members, highlighting the tension between their socialist ideals and the political realities they faced.

Anahtar Kelimeler

Hummat Organization; Muslim Socialists; Baku Soviet; Musavat Party; Nariman Narimanov; Mirmammad Israfilbeyov

Kaynakça

• Akhmedov, A. (2006). Natsionalnoye dvizheniye, partii i obshchestvennyye deyateli Azerbaydzhana v 1918–1925 godakh glazami ochevudtsa. İzdatel’stvo Nurlan. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 268, siyahı 23, iş 272. (Tarixsiz). Stenogramma vospominaniy t. Kadırlı o rabote organizatsii “Gummet”. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 268, siyahı 23, iş 36. (1917). Aramyan A. A. Ob organizatsii boevoy druziny. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 276, siyahı 2, iş 156. (Tarixsiz). Stenogramma vechera vospominaniy organizatsionnoy gruppy. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 303, siyahı 1, iş 46. (Tarixsiz). Vospominaniya Abbasova. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 456, siyahı 18, iş 50. (Tarixsiz). Stenogramma besedy s Ashurbeyli İsa. (In Russian).
• ARPİİİSSA, fond 609, siyahı 1, iş 206. (Tarixsiz). Pismo Narimanova. (In Russian).
• Azərbaycan tarixi (V cild, 1900–1920). (2001). Elm nəşriyyatı.
• Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı: Sənədlər toplusu (Üç cilddə). (2010). Xatirələr. Çaşıoğlu nəşriyyatı.
• Azimov, G. (1987). Velikiy Oktyabr v Azerbaydzhane. Az.Gos. İzdatel’stvo. (In Russian).
• Azizbekov, M. (1976). Plamenniy borets za vlast sovetov: Rechi, dokumenty i materialy. Az.Gos. İzdatel’stvo. (In Russian).
• Bagirova, İ. (1998). Politicheskiye partii i organizatsii Azerbaydzhana v nachale XX veka. Elm. (In Russian).
• Bolsheviki v borbe za pobedu socialisticheskoy revolyutsii v Azerbaydzhane: Dokumentı i materiali 1917–1918 gg. (1957). Azərnəşr. (In Russian).
• Drabkina, Y. (1931). Tyurkskiy proletariat v revolyutsii i grazhdanskoy voyne. İstoriya proletariata SSSR, (5), 79–110. (In Russian).
• Hümmət. (1917, 10 oktyabr). Milli Şurada iclas. Kaş bu hürriyyət olmayaydı.
• Hümmət. (1917, 12 sentyabr). Müsəlman Komitəsi Şurası.
• Hümmət. (1917–1918). Firqə həyatı. Müxtəlif tarixli saylar.
• Hümmət. (1918, 1 aprel). Qanlı faciədən 4 saət qabaq.
• Hümmət. (1918, 15 aprel). İdarəyə məktub.
• Hümmət. (1918, 18 iyul). Müsəlman Komitəsi.
• Hümmət. (1918, 22 aprel). Səlyan xüsusunda doktor M. İsrafilbəyovun müraciəti. (In Azerbaijani).
• Hümmət. (1918, 3 aprel). Bizi aldatıyordılar və aldatdılar.
• Hümmət. (1918, 6 mart). Fəhlələrə.
• Hümmət. (1918, 6 mart). Gəncədə.
• İbrahimov, Z. (1957). Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. Azərnəşr.
• İbrahimova, A. (2010). Azərbaycanda ictimai-siyasi qüvvələrin mübarizəsi (1917–1918-ci illər). Elm nəşriyyatı.
• İsmailov, E. (2012). Stepan Shahumyan – obrechennıy na zabveniye: Portret legendarnogo kommunara bez retushi. Şərq-Qərb nəşriyyatı. (In Russian).
• İsvestiya Bakinskogo Soveta. (1917, 11 iyun). Protokol zasedaniya Soveta 6 iyunya. (In Russian).
• İsvestiya Bakinskogo Soveta. (1918, 24 iyun). Ekstrennaya zasedaniya Bakinskogo Soveta. (In Russian).
• İsvestiya Bakinskogo Soveta. (1918, 31 may). Tordzhesvennaya zasedaniye s Sovetom Krestyanskikh Deputatov. (In Russian).
• İsvestiya Bakinskogo Soveta. (1918, 6 iyul). V Uezdnom ispolnitelnom komitete. (In Russian).
• Kaspiy. (1917, 15 iyun). Shakhtakhtinskiy, B. K delu organizatsii trudyashchikhsya musulmanskoy massy. (In Russian).
• Kaspiy. (1917, 20 aprel). Musulmanskiy syezd. (In Russian).
• Kaspiy. (1917, 27 may). Baku 27 maya. (In Russian).
• Narimanov, N. (1971). Məqalələr və nitqlər (I cild, 1896–1920). Azərnəşr.
• Narimanov, N. (1989). İzbrannyye proizvedeniya (Tom 2, 1918–1921). Azərnəşr. (In Russian).
• Ocherki Kommunisticheskoy partii Azerbaydzhana. (1963). Az.Gos. İzdatel’stvo. (In Russian).
• Rəsulzadə, M.Ə. (2013). Əsərləri (I cild). Qanun nəşriyyatı.
• Rustamova-Togidi, S. (2013). Shemakha. Mart–iyul 1918 g. Azerbaydzhanskiye pogromy v dokumentakh (Tom 1). (Yayın yeri yoxdur). (In Russian).
• Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi, fond 255, siyahı 7, iş 14, vərəq 25. (Tarixsiz). Əziz Şərifin gündəliyi.
• Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi, fond 255, siyahı 6, iş 157. (1930). Şərif, A. Begliye zametki o partii “Gummet”. (In Russian).
• Suny, R. G. (1990). Bakü Komünü: Rus devrimində milliyyət və sınıf (K. Emiroğlu, Çev.). Uluslararası Yayıncılık. (Original work published 1972).
• Swietochowski, T. (1978). The Himmat party: Socialism and the national question in Russian Azerbaijan, 1904–1920. Cahiers du Monde Russe, 19(1–2), 119–142.
• Zakavkazskiy Seym. (1919, 19 fevral). Stenograficheskiy otchyot. Sessiya pervaya. Zasedanie sedmoye. (In Russian).
• Znamya Truda. (1917, 19 oktyabr). Na Bibi-Eybate. (In Russian).