Bir Kuş Türü Olarak Kaza Ait Tarihsel ve Kültürel Bağlamların Kutadgu Bilig, Divanü Lûgat-it-Türk ve Dede Korkut Kitabı Üzerinden Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 6, 415 - 432

Hasan Ali Diken

Öz

Kaz, Türkler için önemli bir sembol olup mitolojik, siyasî ve kültürel alanlarda özel bir yere sahiptir. Bu kuş türü, Türklerin tarih boyunca anlam yüklediği başlıca hayvanlardan biri olarak öne çıkmaktadır. Kazın kültürel ekolojideki yeri, çeşitli yazılı kaynaklarda da kendini göstermektedir. Türkler tarafından kaleme alınan eserlerde sıkça yer alması, kazın Türk kültür coğrafyasındaki yaygınlığını ve önemini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada kazın Kutadgu Bilig, Divanü Lûgat-it-Türk ve Dede Korkut Kitabı gibi temel eserlerdeki yansımaları incelenerek tarihsel ve kültürel bağlamları ele alınmaktadır. Bazı Türk boylarınca kutsal kabul edilmesi ve halkbilimi kapsamında "hayvan kültü" içinde değerlendirilmesi, kazın sosyokültürel ve sosyoekonomik yaşamdaki işlevselliğini vurgulamaktadır. Söz konusu durumdan hareketle kazın Türk dünyasındaki rolü geleneksel değerler ve dünya görüşü doğrultusunda yorumlanarak genel bir değerlendirme sunulmaktadır. Bütün bunlar yapılırken de yorumlayıcı-tarihsel çözümleme yöntemine başvurulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü , Kaz , Kutadgu Bilig , Divanü Lûgat-it-Türk , Dede Korkut.

An Evaluation of the Historical and Cultural Contexts of the Goose as a Bird Species through Kutadgu Bilig, Divanü Lûgat-it-Türk and The Book of Dede Korkut

Öz

The goose is an important symbol for the Turks and occupies a special place in mythological, political, and cultural spheres. This bird species stands out as one of the principal animals to which the Turks have attributed meaning throughout history. The position of the goose within cultural ecology is also reflected in various written sources. Its frequent appearance in works authored by Turks demonstrates the widespread presence and significance of the goose within the Turkish cultural geography. This study examines the representations of the goose in fundamental works such as Kutadgu Bilig, Divanü Lûgat-it-Türk, and The Book of Dede Korkut, and discusses its historical and cultural contexts. The fact that the goose is regarded as sacred by certain Turkish tribes and evaluated within the scope of “animal cult” in folklore highlights its functionality in socio-cultural and socio-economic life. Based on this context, the role of the goose in the Turkish world is interpreted in line with traditional values and worldview, and a general evaluation is presented. Throughout the study, the interpretive-historical analysis method is employed.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture , Goose , Kutadgu Bilig , Divanü Lûgat-it-Türk , The Book of Dede Korkut

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip – Kutadgu Bilig: Metin – Cilt I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Asmann, J. (2001). Kültürel bellek (A. Tekin, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi II. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi III. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Balkaya, A. (2012). Kozmogoni anlatılarında dikotomik algının nedenselliği. Turkish Studies, 7(4-1), 987-994. DOI:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3900
• Belli, G. S. ve Belli, O. (2012). Kars Bölgesi’nde kaz kültürü ve kaz etinden yapılan geleneksel yemekler. Belli Eğitim, Kültür, Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi Yayını.
• Bostancı, N. (2010). Toplum ve kültür. İ. Sezal (Ed.), Sosyolojiye giriş (106-132). Beta Yayıncılık.
• Çobanoğlu, Ö. (2020). Tarihte ve günümüzde Türk boylarının ortak atasözleri sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2010). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut kitabı (metin-sözlük). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ertekinoğlu, S. (2017). Alp Er Tonga’nın kızı Kaz’dan Dede Korkut yurdu Ahlat’taki kız/kaz evladına. The Journal of Academic Social Science Studies. 57, 507-510. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS6996
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun kitabı. Millî Eğitim Basımevi.
• Günay, U. (1987). Folklor nedir? Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı (23-30). Sevinç Matbaası.
• Güven, Ö. ve Hergüner, G. (1999). Türk kültüründe avcılığın temel dayanakları. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(5), 32-49.
• Kabak, T. (2018). Toplumsal ekoloji bağlamında Türklerin doğa ile ilişkilerine genel bir bakış: Mandıra filozofu filminin düşündürdükleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(1), 276-291.
• Kalafat, Y. ve Çetin, N. (2013). Mitoloji-halk inanmaları bağlamında Türk kültürlü halklarda kaz. R. Efe, İ. Atalay ve M. Öztürk (Ed.), 2. Uluslararası Kaz Dağları ve Edremit Sempozyumu-Bildiriler ve Özetler (350-355). Meta Basım.
• Öğüt Eker, G. (2000). Karakeçili aşiretinde eski Türk inançlarının izleri. Bilig, 12, 17-26.
• Özdemir, N. (2012). Kültür ekonomisi ve yönetimi. Hacettepe Yayıncılık.
• Özdemir, N. (2018). Geleneksel bilgi ve kültür ekonomisi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 18(1), 1-28.
• Radloff, W. (1999). Türklerin kökleri, dilleri ve halk edebiyatından denemeler I (Çev. A. Ekinci ve Y. Ünlü). Eğitim ve Kalkınma Vakfı (EKAV) Yayınları.
• Yıldırım, Ç. (2020). Dünyada ve Türkiye’de kazlar. Minel Yayın.