Cüzî İrade Hakkında Bir Risâle ve Şerhi: es-Sâdık el-Kayserî’nin ‘Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Risâlesi’ ve İzzet ed-Divrîkî’nin ‘Şerḥu Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Şerhi’

Yıl 2021, , 59 - 103, 15.06.2021

Mustafa Borsbuğa , Coşkun Borsbuğa

https://doi.org/10.51575/atebe.924646

Öz

Çalışma, es-Sâdık el-Kayserî’nin muhtasar risâlesi ve İzzet ed-Divrîkî’nin bu risâle üzerine yazdığı şerh üzerinden insanın irâde özgürlüğü ile naslarda ortaya konulan ve Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu prensibi arasındaki çelişkinin nasıl çözüme kavuşturulduğunu inceleyecektir. Ayrıca burada söz konusu iki risâlenin tahkikli neşri ve tercümeleri de yapılacaktır.İlk asırlarda teolojik ve ahlâkî bir bağlamda tartışılan irâde ve insan fiilleri konusu, önce mütekaddimûn sonrasında ise müteahhirûn dönemleriyle metafizik bir hüviyet kazanarak devam edegelmiştir. Dahası yaratma ve varlık teorileriyle iç içe olan konu büyük bir önem kazanmış, değişim ve dönüşüme uğramıştır. Zira konu, insanın irâde ve eylem özgürlüğünün metafizik temelini oluşturmaktadır. Dolayısıyla çalışmamız, varlık ve yaratma konusuyla da bağlantılı olan irâde ve fiil konusunu ele alan bu risâlelerin içeriklerini inceleyerek bunların özgün taraflarını ve konuya katkılarını ortaya koymaya çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Cüzî İrade, Kesb, Sâdık el-Kayserî, İzzet ed-Divrîkî

Teşekkür

Yardım, öneri ve çabalarınız için şimdiden teşekkür ederim.

One Risālah and One Sharḥ On the Free Will (al-Irādah al-Juzʾiyya): al-Ṣādıq al-Qayṣarī’s ‘Risālah fī afʿāl al-ʿibâd’ and ʿİzzad Ahmad b. Husayn ʿÂrif al-Divrīkī’s ‘Sharḥ risālah al-irādah al-juzʾiyya’

Öz

The study will examine how the contradiction between the freedom of will of man and the principle that God is the creator of everything is resolved through the risālah of al-Ṣādıq al-Qayṣarī and the commentary written by ʿİzzad ʿÂrif al-Divrīkī on this risālah. In addition, it is aimed to contribute to the literature by making the critical edition and translation of the risālah. The subject of will and human actions, which had been discussed in a theological and moral context in the first centuries, developed with the periods of successors mutakallims and predecessors mutakallims and gained a metaphysical character. Moreover, the subject, which is intertwined with creation and existence theories, has gained great importance and has undergone change and transformation in the process. Because the subject is related to the metaphysical basis of free will and action of the human being. Therefore, our study will try to reveal the original aspects and contributions of these works by examining the contents of these works dealing with the subject of will and action, and that are also concerned with the subjects of existence and creation.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Free will, afʻāl al-ʻibâd, al-Ṣādıq al-Qayṣarī, ʿİzzad ʿAS rif al-Divrīkī.

Kaynakça

• Ahmed Âsım Efendi. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: Darü’t-Tıbâʿati’l-Maʿmûre, 1. Basım, 1285/1868.
• Ahmed el-Marʿaşî ed-Debbâğî. er-Risâletu’l-münciye min vesveseti’l-Muʿtezile ve’l-Cebriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ahmed Paşa, 346, 201a-258b.
• Akkirmânî, Muhammed b. Mustafa. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 939, 138a-160b.
• Altun, Hilmi Kemal. Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kazâ-Kader Risâleleri ve Taşköprîzâde’nin “Risâle Fi’l-Kazâ Ve’l-Kader” Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Altun, Hilmi Kemal. “Taşköprîzâde’nin Risâle fi’l-Kazâ ve’l-Kader Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”. Adıyaman Üniversitesi İslami Bilimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 6 (Nisan 2020), 1-37.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüz’iyye Yorumu”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 243-262. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Atay, Hüseyin. Kurʾân’da İmân Esasları ve Kader Sorunu. Ankara: Atay Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Birgivî, Muhammed b. Pîr Alî. et- Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye ve’s-sîretü’l-Aḥmediyye. thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız en-Nedvî. Dımeşk: Darü’l-Kalem, 1. Basım, 1432/2011.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. thk. Mahmût Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Devvânî, Celâluddin. “Ḥalḳu’l-aʿmâl”. er-Resâilu’l-Muhtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîrü’l-Müʾminîn ʿAlî, 1. Basım, 1405/1984.
• Divrîkî, İzzet Ahmed b. Hüseyin. Şerḥu Risâleti’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 1287, 36b-48a.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammet Arûşî. Ankara: Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1423/2003.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî efʿali’l-ʿibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 973/10, 26a-26b.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerḥu’l-ʿUmde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• es-Sâdık el-Kayserî. Risâle fî ʾaʿmâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 813, 47b.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Ḳavâʾidü’l-ʿaḳâʾid fi’t-tevḥîd. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 5. Basım, 1432/2011.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Gümülcinevî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye ve efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3570, 20a-33b.
• İbn Hümâm, Kemâlüddîn. el-Müsâyere. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. Kâhire: el-Matbaʿatü’l-Mahmûdiyye, 1. Basım, 1389/1969.
• Îcî, Adudüddin Abdurrrahman b. Ahmed. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrût: ʿÂlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1327/1999.
• Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-418. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, 720, 14a-23a.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 101-132.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratu’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1423/2003.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Pehlevânî, Mûsâ Efendi et-Tokâdî. Risâletu’l-iḥtimâlâti’l-vâḳıʿa fî efʿâli’l-ʿibâd. Ankara Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 1141/28, 170b-171a.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Ḥâşiye ʿalâ risâleti iḥtimâlâti’l-vâḳıʿa fî efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 73b-75a.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-tenḳîḥ. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1996/1416.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavżîḥ şerḥü’t-tenḳîḥ. thk. M. Adnân Derviş. 2 Cilt. Beyrût: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1. Basım, 1419/1998.
• Soysal, Mehmet Fatih. “Kütahyalı Ahmed Âsım Efendi’nin el-Mebâhisü’d-Defîniyye fî Hakki’l-İrâdetü’l-Cüz’iyye Adlı Eserinin Neşri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 31-68.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Niḥal. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Maʿrife, 1. Basım, 1404/1983.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-Maḳâṣıd. thk. Abdurrrahmân Umeyra. 5 Cilt. Beyrût: ʿÂlemu’l-Kütüb, 2. Basım, 1422/2001.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-ʿaḳâʾid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kâhire: Mektebetu’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
• Tûsî, Nasîruddin et-. Şerḥu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Süleymân Dünyâ. Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, 3. Basım, ts. Ünverdi, Veysi. “İslâm Kelâmında Kesb Doktrini”. IV. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Bülent Cercis Tanrıtanır - Amenah Manafidizaji. 505-517. Mardin: İksad Yayınları, 2018.
• Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 1. Basım, 2011.