Osmanlı Kıbrıs'ında Gayrimüslim ve Kilise Vakıfları

Yıl 2021, Sayı: 5, 35 - 57, 15.06.2021

Sıddık Korkmazer

https://doi.org/10.51575/atebe.910572

Cited By: 1

Öz

ÖZ
Geçmişi insanlık tarihi kadar eski olan iyilik yapma ve sevap kazanma duygusundan doğan vakıf, İslam ile birlikte hukuksal bir zemin kazanarak ebedi bir müessese haline gelmiştir. Sosyo-kültürel ve dini hizmetleri üstlenen vakıf ya da vakfa benzer fiiller yalnızca Müslümanlar arasında değil diğer dinlere mensup insanlar arasında da yaygın şekilde görülmekteydi. Örneğin Hint devletlerinde kralların din adamı olan Brahmanlara köyler hediye ettiği görülmektedir. Brahmanlar bu köylerin mülküne sahip olmamakta, köylüler tarafından işlenen toprakların gelirini almakta ve böylece varidat sahibi olmaktaydılar. Dârülislâm’da gerek Müslüman gerekse de gayrimüslim tebaa tarafından kurulan vakıflar şerʻî hukuka bağlı olarak faaliyet göstermekteydi. Osmanlı Devleti’nin üç yüz yedi yıl hüküm sürdüğü Kıbrıs Adası’nda da aynı şerʻî hükümler bağlamında çok sayıda vakfın kurulduğu görülmektedir. Osmanlı Dönemi Kıbrıs vakıfları üzerine birçok çalışma yapılmasına rağmen bunlardan yalnızca biri gayrimüslim vakıflarını konu edinmektedir. Söz konusu çalışmada ise yalnızca yedi şahıs vakfı ele alınmakta ancak kiliselere ait fetih öncesi ve sonrası vakıflarına değinilmemektedir. Bu çalışmada işaret edilen söz konusu eksiklik üzerinde durulacaktır. Genel olarak KKTC Girne Milli Arşiv ve Araştırma Dairesinde bulunan Kıbrıs Şerʻiyye Sicilleri kaynak olarak alınmakla birlikte, Osmanlı Arşivi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinden tespit edilen belgeler analiz edilecektir. Öncelikle gayrimüslim ve zimmî kavramları açıklanarak Kıbrıs’ta bu kategoriye giren şahıslar ve bunların hukuki haklarına değinilip İslam hukukunda gayrimüslimlerin vakıf kurma hakları üzerinde durulacaktır. Diğer bir başlık altında iki tablo halinde verilen biri iptal edilmiş on bir şahıs vakfı ile farklı cemaatlere ait yirmi bir kilise ve manastır vakfı ayrıntılı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Kıbrıs, Vakıflar, Gayrimüslimler, Kilise Vakıfları

Non-Muslim and Church Waqfs in The Ottoman Cyprus

Öz

Having emerged out of the notions of doing good and gaining good deeds, the institution of waqf, which is as old as the history of humanity, gained a legal basis with Islam and became a perpetual institution. The institution of waqf which is concerned with undertaking socio-cultural and religious services, or similar acts, were common not only among Muslims but also among people belonging to other religions. For example, it is known that Indian kings donated villages to Brahmans who were clergymen. While the Brahmans did not own the property of these villages, they received the income of the lands cultivated by the peasants, and thus had revenues. The waqf institutions established by both Muslim and non-Muslim subjects in Dar al-Islam operated under the Shari’ah law. It is known that many institutions of waqf were established in the context of the same Shari’ah provisions in Cyprus, where the Ottoman Empire ruled for three hundred and seven years. Although there have been many studies on the institutions of waqf in Ottoman Cyprus, only one of them deals with non-Muslim foundations. That study goes into only seven private foundations, while not mentioning pre and post-conquest institutions of waqf belonging to churches. This present study aims to contribute to this gap in the literature. It is based on the analysis of the Cyprus Shar'iyyah records in the Turkish Republic of Northern Cyprus as the main source of the study, in addition to the documents from the Ottoman archive and the Archives of the Directorate General of Foundations. First, by explaining the concepts of non-Muslim and dhimmī, it will address the individuals in this category in Cyprus and their legal rights, and will focus on the rights of non-Muslims to establish foundations according to the Islamic law. It will examine in detail eleven private foundations, one of which was abolished, in addition to twenty-one church and monastery foundations belonging to different congregations.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Cyprus, Waqfs, Non-Muslim, Church Waqfs

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda ve İslam Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1. Basım, 1996.
• Alasya, Halil Fikret. Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs’da Türk Eserleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1977.
• Altan, Zekai. Gizemli Kıbrıs. Lefkoşa: Cinius Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Atun, Ata. “Tarihin Derinliklerinde Kaybolmuş Kıbrıs’lı Azize Katerina”. Folklor Edebiyat Dergisi 9/35 (ts.), 175-179.
• Bağışkan, Tuncer. “Kıbrıs Tarihinde Ermeniler”. Adres Kıbrıs Dergisi 133 (29 Kasım 2013), 32-33.
• Berki, Ali Himmet. Vakıflar. 2 Cilt. İstanbul: Cihan Kitaphanesi, 1940.
• Berki, Ali Himmet. “Vakıfların Hukuk, Mahiyeti, İnkişafı ve Tekâmülü, Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”. Vakıflar Dergisi 6 (1965), 9-15.
• Ceyhan, Muhammed. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Mülk ve Vakıf Edinimi (18. yüzyıl). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çiçek, Kemal. “Kıbrıs (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/374-380. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Demirkent, Işın. “Kıbrıs (Tarih)”. Kıbrıs. 25/371-374. Ankara: TDV Yayınları, 2002. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/25/C25023420.pdf
• Dündar, Recep. Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Fetvalar: Ebusuud Efendi. İstanbul: İ.İ.A Yayınları, 1972.
• Erdoğru, M. Akif. “Kıbrıs Ermenileri Üzerine Notlar (1580-1640)”. Tarih İncelemeleri Dergisi 17/1 (01 Haziran 2002), 1-12. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/68755
• Gazioğlu, Ahmet C. “Kıbrıs’ta Türk Yönetiminin Hoşgörülü Davranışı ve Hristiyan Toplumlara Tanınan Haklar”. Kıbrıs’ın Dünü-Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazi Mağusa, 28 Ekim – 2 Kasım 1991. ed. Güner Göktuğ-Sabahattin İsmail. 215-229. Ankara: Doğu Akdeniz Üniversitesi ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Hz. Peygamber’in Bazı Hıristiyan Topluluklara Verdiği Kabul Edilen Ahidnamelerle İlgili İngilizce Bir Kitap”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 249-258. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduifd/611743
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/475-479. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Internet Haber. “İşte Patriğin Söylediği O Mektup”. Erişim 23 Mart 2021. https://www.internethaber.com/iste-patrigin-soyledigi-o-mektup-223231h.htm
• Hakeri, Bener Hakkı. Başlangıcından 1878’e Dek Kıbrıs Tarihi. Lefkoşa: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, 1993.
• Hamidullah, Muhammed. el-Vesaiku’s-siyasiyye : Hz. Peygamber Döneminin Siyasi-İdari Belgeleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Erişim 29 Mart 2021. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=178532&ele=%3D&wKitaplar=vesaik&wYazarlar=muhammed+hamidullah
• Hamidullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdaresi. çev. Kemal Kuşcu. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Hill, George. Kıbrıs Tarihi: Osmanlı ve İngiliz İdaresi Dönemi 1571-1948. çev. Nazım Can Serbest. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Hüsrev. Gurer ve Dürer. çev. Arif Erkan. 4 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=59122&ele=%3D&wYazarlar=arif+erkan
• Jennings, Ronald C. Christians and Muslims in Ottoman Cyprus And The Mediterranean World 1571-1640. New York: New York Universty Press, 1993.
• Karataş, Ali İhsan. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 267-284.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Kermeli, Eugenia. “Ebû’s-Su‘ûd’a Göre Kilise Vakıfları Osmanlı Hukukundaki Teori ve Pratiği”. çev. Özcan Özgen. Vakıflar Dergisi 34 (2010), 165-176.
• Konan, Belkıs. “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 64/1 (01 Mart 2015), 171-194. https://dergipark.org.tr/tr/pub/auhfd/510625
• Korkmazer, Sıddık. Lala Mustafa Paşa ve Kıbrıs’taki Vakıfları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi, 2014.
• Köprülü, Mehmed Fuad. İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Luke, Harry C. Türk idaresinde Kıbrıs 1571-1878. çev. Ali Çakıroğlu. Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları, 2014.
• Metin, Hüseyin. Kıbrıs Tarihine Toplu Bir Bakış. Lefkoşa: Halkın Sesi Basımevi, 1. Basım, 1959.
• Müslim b. el-Haccac. Sahihi Müslim. ed. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türaasi’l Arabi, 1956.
• Ostrogorski, Georgije. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 7. Basım, 2011.
• Ömer Hilmi Efendi. Ahkâmü’l-evkaf. İstanbul: Matbâ-i Âmire, 1307.
• Öz, Mehmet. “Reâyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/490-493. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Gayrimüslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/418-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Öztürk, Nazif. Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1983.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Richter, Magda H. Ohnefalsch. Greek Customs and Mores in Cyprus. Nicosia: Laiki Group Cultural Centre Publicasion, 2006.
• Ruben, Walter. “Budhist Vakıfları Hakkında”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 173-184.
• Samani, Hasan. Tanzimat Devrinde Kıbrıs (1839-1878). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2006.
• Satış, İhsan-Ceyhan, Muhammed. “Kudüs Rum Patrikhanesi”. Belleten 79/285 (01 Ağustos 2015), 675-712. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/688472
• Şengil, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Kıbrıs İnanç Tarihi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Tamçelik, Soyalp-Kasapoğlu, Mustafa Kemal. “Kıbrıs’ta Kurulan Gayrımüslim Vakıfları ve Özellikleri (non-Muslim Foundations constituted İn cyprus And Their characteristics)”. Osmanlı Dönemi Kıbrıs Vakıfları. 279-338. Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Yıldız, Kenan. “Aykırı Vakıflar: Osmanlıda Fukarâ-yı Müslimîni de Gözeten Gayrimüslim Vakıfları”. Osmanlı Araştırmaları 54 (21 Haziran 2019), 141-198.
• BOA, Osmanlı Arşivi. 12 Numaralı Muhimme Defteri [A.DVNSMHM]. No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. 16 Numaralı Mühimme Defteri [A.(DVNSMHM)]. No. 16.
• BOA, Osmanlı Arşivi. 31 Numaralı Mühimme Defteri [A.(DVNSMHM)]. No. 31.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde-Hariciye [İ.HR]. No. 142, Gömlek No. 7480.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 1-A
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 1-B.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 2.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 4.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 6.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 9.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 10.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 11.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 12.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 14.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 15.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 16.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 21.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 26.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 27.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 28.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 29.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 32.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 38.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 41.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 44.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 45.
• Kıbrıs Şer'îye Sicil Defteri. KKTC Millî Arşiv, No. 46.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Lala Mustafa Paşa Vakfiyesi. No. 746, sayfa 163, sıra 70.