The Formation and Effects of the Ulama-Intellectual Paradox in the Modern Period

Yıl 2021, Sayı: 5, 137 - 151, 15.06.2021

Abdullah Akın

https://doi.org/10.51575/atebe.922756

Cited By: 1

Öz

One of the main ideas of the article is the foresight that the organization of the ulama, which distinguishes itself from its counterparts in other cultures with its unique free and open-to-change structure, played a major role in the success of the Ottoman Empire. Carrying out educational activities in madrasahs, the higher educational institutions of the state, the ulama (the organization of ‘ilmiyyah) was at a level that could lead the society with its scientific accumulation, efforts to make sense of life, and universal perspectives. This article discusses whether the rapid decline of the ulama in the 18th and 19th centuries has been manipulated or not. Another issue that the article pays attention to is the intellectuals who were opposed to the ulama under the influence of Western culture after the declaration of the 1839 Tanzimat Edict. These intellectuals started to replace the ulama in the Ottoman Empire in a short time and became a kind of representatives of the Western culture. A new dilemma was that these new reformists aimed to become Westernized while preserving Islamic values in the Islamic world. The aim of the article is to examine this paradox in its historical background and to reveal what kind of effect and perception it creates on the society. "Historical research method" was used in the research. Through this method, the period that constitutes the subject of the study has been critically examined and attempted to be analyzed correctly.

Anahtar Kelimeler

Ulama, Intellectual, Tanzimat, Modernity, Paradox

Modern Dönemde Ulema-Aydın Paradoksunun Oluşumu ve Etkileri

Öz

Makalenin temel fikirlerinden birisi, kendine has özgür ve değişime açık yapısıyla, diğer kültürlerdeki eşdeğerlerinden farkını ortaya koyan ulemanın, Osmanlı Devleti’nin başarısında büyük rolü olduğu öngörüsüdür. Devletin yüksek eğitim kurumları olan medreselerde eğitim faaliyetlerini yürüten bu ulema (ilmiye teşkilatı); ilmi birikimi, hayatı anlamlandırma çabaları, evrensel bakış açıları ile topluma yön verebilecek seviyedeydi. Makalede ele alınan temel problem, 18. ve 19. asırlara gelince ulemada görülen hızlı prestij düşüşünün manipüle edilip edilmediğini ortaya koymaktır. Makalenin önemsediği diğer bir mesele, 1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra daha çok Batı kültürünün etkisi ile ulemanın karşısında konuşlanan aydınlardır. Bu aydınlar kısa sürede ulemanın Osmanlı Devleti’ndeki yerini almaya başlamış ve Batı kültürünün bir nevi temsilcileri pozisyonuna gelmişlerdir. Bu yeni reformistlerin, İslâm dünyasında Müslümanlığı muhafaza ederken Batılılaşmayı amaçlamaları yeni bir ikilem oluşturmuştur. Makalenin amacı, ortaya çıkan bu paradoksu tarihsel zemininde incelemek, toplum üzerinde nasıl bir etki ve algı oluşturduğunu ortaya çıkarmaktır. Araştırmada “tarihî araştırma yöntemi” kullanılmıştır. Bu yöntemle araştırmanın konusunu oluşturan dönem eleştirel bir gözle incelenip, doğru bir şekilde tahlil edilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ulema, Aydın, Tanzimat, Modern, Paradoks

Kaynakça

• Abalıoğlu, Yunus Nadi. İhtilal-i İnkılab-ı Osmanî, 31 Mart-14 Nisan 1325. Dersaadet: Matbaa-i Cihan, r. 1325/1914.
• Ahmetoğlu, Selim. “31 Mart İsyanı’nın Trabzon’daki Yankıları”. Türkiyat Mecmuası 21/2 (2011), 1-18.
• Akarlı, Engin Deniz. “Osmanlı Topraklarında Cemaatlerin Hak ve Durumları: Genel Düşünceler”. ed. Azmi Özcan. Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti. 27-40. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Akan, Murat. Üst akıl: Derin İktidarın Küresel Efendileri. İstanbul: Hayat Yayınları, 2016.
• Akgül, Mehmet, Türk Modernleşmesi ve Din. Konya: Çizgi Kitabevi, 1999.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1996.
• Alkan, Ahmet Turan. “Ordu Siyaset İlişkisinin Tarihine Bir Derkenar: 31 Mart Vakası ve Sonuçları”. Osmanlı: Siyaset, 2 (1999), 420-429.
• Alsen, Mesud Zeki. Mustafa’nın Romanı Hürriyet Pervanesi. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1943.
• Sırat-ı Müstakim, “Rusya'da Ulema” 3 /77 (r. 11 Şubat 1325/24 Şubat 1910), 40.
• Aslan, Taner. “31 Mart Hadisesi Üzerine Vilayetlerde Çıkan Olaylar Karşısında Alınan Tedbirlere ve Askerî Faaliyetlere Dair Yazışmalar” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 28 (2010), 1-26.
• Aysal, Necdet. “Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 10/37-38 (2006), 15-55.
• Bagader, Ebubekir. Modern Çağda Ulema. çev. Osman Bayraktar. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Balta, Evengalia. “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”. ed. Azmi Özcan. Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti. 229-248. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Bayar, Celal. Ben de Yazdım, Milli Mücadeleye Gidiş. 8 Cilt. İstanbul: Baha Matbaası, 1967.
• Berkes, Niyazi. İslamlık, Ulusçuluk, Sosyalizm. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1975.
• Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1978.
• Berkes, Niyazi. Teokrasi ve Laiklik., İstanbul: Adam Yayınları, 1984.
• Birand, Kamuran. “Türk Düşüncesinde Avrupalılaşma Hareketleri”. AÜİF Dergisi, 4/1-4 (1957), 96-102.
• Cesur, Ertuğrul. Dr. Ali Şeriati İslam Bilim ve Bir İdeoloji Olarak İslamcılık, İstanbul: Bakış Yayınları, 2007.
• Cevad, Ali. İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi. nşr. Faik. Refik Unat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye maarif tarihi. 5 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1997.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1994.
• Güngör, Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1984.
• Güresin, Ersin. 31 Mart İsyanı. İstanbul: Habora Kitabevi, 1969.
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Batılılaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/148-152. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• İnalcık, Halil. Tanzîmât ve Bulgar Meselesi: (doktora tezinin 50.yılı: 1942-1992). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1992.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asırlar)”. Osmanlı Araştırmaları, 7-8 (1988), 273-285.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Justin, McCarthy. Osmanlı’ya Veda (İmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları). çev. Mehmet Tuncel. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006.
• Kara, İsmail. İslamcıların Siyasi Görüşleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi'nde Bir Mesele Olarak İslâm. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Kara, İsmail. “Ulema- Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak / Muhalefete Katılmak”. Dîvân: İlmî Araştırmalar, 3/4 (1998), 1-25.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918). 9 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Karatepe, Şükrü. Meşrutiyet ve Anayasa. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 1995.
• Karlığa, Hacı Bekir. Islahatçı Bir Düşünür Tunuslu Hayreddin Paşa ve Tanzimat., İstanbul: Mahya Yayınları, 2013.
• Kaş Kazasından Müderris İbrahim Tosun. “(Medreseliler Mektebliler) Lakırdıları Ortadan Kaldırmalıdır”. Hayrü’l-Kelam, 1/2 (r. 1329/1913), 14-15.
• Kazıcı, Ziya. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi: Osmanlı Devleti ve Medeniyeti. 11 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1997.
• Kemal, Namık. Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri Bütün Makaleler I. haz. İsmail Kara-Nergiz Yılmaz Aydoğdu İstanbul: Dergah Yayınları, 2005,
• Kocahanoğlu, Osman Selim. Derviş Vahdeti ve Çavuşların İsyanı: Vahdeti ve Volkan Gazetesi, İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti, 31 Mart Ayaklanması, İsmail Kemal Olayı. İstanbul: Temel Yayınları, 2001.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• Koray, Enver. Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzîmât. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Kutay, Cemal. Şehit Sadrazam Talat Paşanın Gurbet Hatıraları. 3 Cilt. İstanbul: Kültür Matbaası, 1987.
• Kutluer, İlhan. “Batılılaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/152-153. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Lewis, Bernard. İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı. çev. Nihat Önal. Ankara: Varlık Yayınevi, 1975.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Lewis, Bernard. İslam'ın Krizi. çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul: Literatür Yayınları, 2003.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu. çev. Selen Y. Kölay. Ankara: Arkadaş Yayınları, 2005.
• Lütfi. “Dünkü Hal”, Volkan Gazetesi. (14 Nisan1909).
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler III. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Mardin, Şerif. Bediüzzamman Sâid Nursî Olayı – Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim. çev. Metin Çulhaoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Mehmed Selahaddin Bey. İttihad ve Terakki Cemiyetinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı Hakkında Bildiklerim. sad. Ahmet Varol. İstanbul: İnkilap Kitabevi, 1989.
• Meriç, Cemil. “Batıda ve Bizde Aydının Serüveni”. Cumhuriyet Dönemi Tanzimat Ansiklopedisi, 1/130-137. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Öner, Necati. Tanzîmât’tan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967.
• Özcan, Azmi. “Osmanlıcılık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/485-487. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Sarıkaya, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme. İstanbul: iz Yayıncılık, 1997.
• Şentürk, Recep. “Millet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/65-66. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Şeriati, Ali. Medeniyet ve Modernizm. çev. Ahmet Yüksek. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1984.
• Şeriati, Ali. Öze Dönüş. çev. Kerim Güney. İstanbul: Şafak Yayınları, 1985.
• Şeriati, Ali. Bilinç ve Eşekleştirme. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1990.
• Şeriati, Ali. Aydın. çev. İbrahim Ağa Can. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1992.
• Şeriati, Ali. İslam Ekonomisi. çev. Kenan Çamurcu. İstanbul: Dünya Yayınları, 1994.
• Şeriati, Ali. Kendini Yetiştirmek. çev. Hüseyin Şahin. İstanbul: Sahra Yayıncılık, 1994.
• Şeriati, Ali. Medeniyet Tarihi. çev. İbrahim Keskin. Ankara: Fecr Yayınevi, 1998.
• Timur, Taner. Osmanlı Kimliği, İstanbul: Hil Yayınları, 1986.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. haz. Zeynep Kerman. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
• Tekin, Mustafa. “Osmanlı’da Ulemadan Aydına Dönüşüm Süreci -Sosyolojik Bir Yaklaşım-”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi, 4/1 (2004), 227-234.
• Topses, Mehmet Devrim. Niyazi Berkes’in Sosyoloji Anlayışı. Ankara: Anı Yayıncılık, 2011.
• Türköne, Mümtaz’er. İslamcılığın Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994. Uçan, Hilmi. “Batı Uygarlığı Karşısında Namık Kemal”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/1 (2012), 61-83.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I: yüzüncü yıldönümü münasebetiyle. Ankara: Maarif Vekaleti Yayınları, 1940.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1979.
• Yalçın, Hüseyin Cahit. “Şeriât İsteriz!”. Tanin Gazetesi. (r. 1324, 17 Şubat/ 1909, 2 Mart).
• Yalçın, Hüseyin Cahit. Siyasal Anılar. haz. Rauf Mutluay. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1976.
• Zeyrek, Suat-Akman, Halil. “31 Mart İsyanı'nın Osmanlı Ordusu Üzerindeki Etkileri”. History Studies. 6/3 (2014), 389-398.
• Zürcher, Eric Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.