Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dillerin Ortaya Çıkışı ve Modern Dilbilim

Yıl 2022, Sayı: 7, 99 - 113, 30.06.2022

Hüseyin Elmhemıt

https://doi.org/10.51575/atebe.1094766

Öz

İslam düşüncesinde dillerin ortaya çıkışı konusu, dilbilimsel çalışma ve tartışmaların büyük bir bölümünü oluşturmuştur. Bu tartışmalarda en büyük pay usul ve kelâm âlimlerine aittir. Müslümanlar, dillerin ortaya çıkmasıyla ilgili iki teori öne sürmüşlerdir: Birincisi, tevkîf teorisidir. Buna göre dil ilahi bir mevhibe olup insana Allah tarafından öğretilmiştir. Çok kadim olan bu teori Yunan filozofları tarafından da savunulmuştur. İkinci teori ise tevfîk teorisidir. Bu teorinin sahipleri dilin toplumsal uzlaşı ile doğduğunu öngörürler. Bu teoriyi savunanların çoğu, delillerini aklî temele dayandıran Muʻtezile’ye mensup olup metinleri kendi görüşlerine uygun bir şekilde yorumlamışlardır. Bazı âlimler ise bu iki teoriyi uzlaştırmaya çalışmışlardır. Buna göre Cenâb-ı Hak, insana kavram üretme yeteneği vermiş ve bunun için uygun mekanizmalar bahşetmiştir. Fakat yine de dilin ilk kökeninin tevkîfî olması gerekir ki sonradan insan dili gelişim gösterebilsin. Kādî Abdülcebbâr bu konuda farklı bir görüş ortaya atar. Ona göre ilk dil tevkîfî olamaz tam aksine Allah'ın hitabını anlamamız için tevfîkî olması gerekir. Allah'ın insana anladığı bir dille hitap etmesi gerektiği deliline istinaden, Kādî Abdülcebbâr bu teoriyi savunmuştur. Yukarıdaki tartışma dilin ilk kökeni ile ilgilidir. İlk dilden sonra gelen dillere gelince, Kādî Abdülcebbâr onların çıkışı hakkında kesin bir şey söylemez. Yani hem tevkîfî olabilir hem de tevfîkî olma ihtimali mevcuttur. Bu iki ihtimalin hiçbirini destekleyecek bir delil yoktur. Kādî Abdülcebbâr, Allah'ın iradesini anlamak için öngördüğü bu durumun nasıl olması gerektiğini bir örnekle açıklıyor. O, öncelikle bir kelimenin bir lafzı ifade-işaret etmesi gerektiğini ve bunun da mutlaka belli bir maksat için konulmuş olması gerektiğini savunur. İsim, konulduğu şeye niyete bir gayeye uygun olarak işaret etmelidir. Modern dilbilimde ise, yukarıdaki iki teori haricinde birkaç teori daha ortaya atılmıştır. Modern dilbilim kitaplarında büyük yer tutan ve on sekizinci yüzyılın sonunda ortaya çıkan ilk dilin kökeni teorisi; dilin insan türünün özel bir içgüdüsünden kaynaklandığını belirten ve onun doğuştan geldiğini savunan teoridir. Yani insanda, her duyusal ve ahlaki algısını bir kelime ile ifade etmesini sağlayan bir fıtratı vardır. Modern teorilerden biri de, kelimelerin ilk oluşumunun insanın duyduğu doğal sesleri taklit etmesiyle ortaya çıktığını ve bu seslerin kaynağının onlardan isimler türetmeye yönelttiğini savunan taklit teorisidir. Bu çalışmada Kādî Abdülcebbâr’ın dilin kökenine dair özgün teorisi ve teorisini desteklemek için ortaya koyduğu akli deliller ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Dilbilim, Dilin Kökeni Teorileri, Tevkîf Teorisi, Tevfîk Teorisi, Muʻtezile, Kādî Abdülcebbâr

نشأة اللغات بين القاضي عبد الجبار وعلم اللغة الحديث

Öz

شغلت مسألة نشأة اللغات في الفكر الإسلامي حيزاً كبيراً من الدرس والمناقشة، كان النصيب الأكبر في هذه المناقشات للأصوليين وعلماء الكلام، وابتدع المسلمون نظريتين في نشأة اللغات، النظرية الأولى تقول: بتوقيفية اللغة، ترى هذه النظرية أن اللغة توقيف من الله تعالى، أو هي إلهام هبط على الإنسان فَعُلِمَ أسماء الأشياء، وهذه النظرية قديمة جداً، فقد نادى بها الفلاسفة اليونانيون، أما النظرية الثانية فتقول: بالمواضعة ويرى أصحاب هذه النظرية أن اللغة نشأت من اتفاق الأفراد في المجتمع، وكان معظم القائلين بهذه النظرية من المعتزلة الذين استمدوا أدلتهم من المنطق العقلي، وفسروا ما ورد من نصوص ليلائم اتجاههم و ينسجم مع منطقهم، وحاول بعض العلماء التوفيق بين هاتين النظريتين، فقال: إن الله عز وجل وهب الإنسان القدرة على الاصطلاح وكرمه بالآليات المناسبة لذلك، ولكن اللغة الأولى لم تكن اصطلاحية بل توقيفية بمعنى أن اللغة الأولى كانت بتعليم الله تعالى، وما كان بعدها من اللغات هو باصطلاح الإنسان ومواضعته، يقرر القاضي نظرية مختلفة فبداية يقرر أن اللغة الأولى لا بد أن تكون مواضعةً فالمواضعة عنده أسبق زماناً من التوقيف، ذلك لأن الله تعالى لا يمكن أن يخاطبنا دون أن تكون لنا لغة يمكن أن يخاطبنا بها كي نفهم مراده تعالى، إن ما تقدم من الكلام هو بالنسبة للغة الأولى، أما اللغات التي أتت بعد ذلك فإن القاضي لا يقطع فيها بشيء، فيصح أن تكون تلك اللغات قد وضعت بالتوقيف من الله تعالى، كما يصحُّ أن تكون وضعت بالتواضع والاصطلاح بين البشر، ولا دليل يرجح أيًّا من هذين الاحتمالين، ثم يتحدث القاضي عن كيفية المواضعة التي اشترطها، والتي من خلالها نستطيع فهم مراد الله تعالى، ومن الشروط التي وضعها القاضي حتى تتم المواضعة القصد للمواضعة، فلا يمكن لاسم ما أن يكون عَلَمَاً على مسمى معين إلا إن توفر شرط القصد على وضع هذا الاسم لذلك الاسم المعين، كما أن نشأت اللغة أخذت حيزاً كبيراً في كتب علم اللغة الحديث، وحاول علماء اللغة ابداع نظريات أخرى غير النظريتين السابقتين، فقرروا في نهايات القرن الثامن عشر النظرية الفطرية التي تقرر أن الفضل في نشأة اللغة الأولى يرجع إلى غريزة خاصة لدى أفراد النوع الإنساني، هذه الغريزة تحمل كل فرد منهم على التعبير عن كل مدرك حسي أو معنوي بكلمة خاصة، ومن أشهر النظريات في كتب علم اللغة الحديث نظرية المحاكاة التي تقول: إن النشأة الأولى للألفاظ كانت عن طريق تقليد الإنسان للأصوات الطبيعية التي سمعها الإنسان، واتخذ منها أسماء لمصدر هذه الأصوات، وجاء البحث مؤلفاً من مقدمة تضمنت أهمية البحث وأهم الأسئلة التي سيجيب عنها، ومن تمهيد عن حياة القاضي عبد الجبار، ثم بدأ البحث بعرض أهم النظريات التي ذكرت في نشأة اللغات سواء عند العلماء المسلمين أو عند الغربيين، ثم عرض نظرية القاضي الخاصة في هذا الموضوع ودلائله العقلية التي استدعته إلى القول بهذا الأمر، وانتهى البحث بخاتمة تضمنت أهم النتائج والتوصيات.

Anahtar Kelimeler

علم اللغة, علوم البلاغة, نظريات نشأة اللغات, نظرية التوقيف, نظرية التوفيق, المعتزلة, القاضي عبد الجبار

The Genesis of Languages Between Qāḍī ‘Abd al-Jabbār and Modern Linguistics

Öz

The issue of the emergence of languages in Islamic thought occupied a large part of study and discussion, and the largest share in these discussions was for the legal theoreticians and scholars of theology. Muslims came up with two theories about the emergence of languages. The first theory asserts that language is a God-given or a God-inspired gift (tawqīfī) that descended on mankind who were taught the names of things. This theory is very old and had similarly been advocated by Greek philosophers. The second theory was formulated by the Mu’tazilites who drew on rational logic, interpreted scriptural references accordingly, and stated that language arose from the agreement of individuals in society (muwāḍa‘a). There have also been attempts of reconciling these two theories and according to one of which it was stated God has endowed man with mechanisms that enabled him with the ability to establish linguistic conventions and terminologies (al-qudra ‘alā al-iṣṭilāḥ). But, this reconcilitation attempt adds, the first and the initial language was the result of God’s teaching (tawqīfī) and what came after it was the result of agreeing by individuals within a given society. Qāḍī ‘Abd al-Jabbār advocates a different theory and asserts from the outset that the first language must be borne out of muwāḍa‘a, for, according to him, muwāḍa‘a temporally precedes tawqīf. His argument proceedes from the reasoning that in order for God to address the mankind, the latter must already have the faculty of speech/language so that they can receive God’s address. Qaḍī’s formulation is about the first language and, due to lack of conclusive evidence, he seems undecided about the languages that came into being later; they can either be tawqīfī or they can similarly be the outcome of muwāḍa‘a. Qāḍī then continues to talk about the prerequisites for the muwāḍa‘a by virtue of which God directed His speech towards mankind, and stipulates that the first prerequisite is the determination of meaning. There cannot be a given name for a given named without intending and establishing the meaning of the given name. Modern studies have also been examining the development and beginning of languages and there have been attempts of putting forth other theories. Towards the end of the 18th century, scholars have come up with the innateness theory (al-naẓariyya al-fiṭriyya) according to which human beings are endowed with a special instinctual faculty with which they can articulate meanings in speech. Another one of the most famous of these theories is the onomatopoeic or mimetic theory which asserts that the first speech developed out of imitating sounds that human beings heard in their natural environment and invented nouns for the sources and roots of these sounds. The following study comprises of a foreword that studies the significance of the topic and the questions that revolve around it. We then present a brief biographical account of Qāḍī ‘Abd al-Jabbār, follow it with a section that presents the forerunning theories about the beginning and the development of languages according to Muslim and Western scholars along with their supporting arguments. We finalize with Qāḍī’s views and arguments and conclude our study with our findings and suggestions.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and the Science of Rhetoric, Linguistics, Theories of Language Origination, The Theory of Divine Teaching, The Theory of Societal Convention, Mu'tazila, Qāḍī ‘Abd al-Jabbār

Kaynakça

• Çelebi, İlyas. “el-Muğnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/380- 382. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Enis, İbrahim. Delâletu-l-elfâz. Kahire: Mektebetu’l-Anglu el-Mısrıyye, 1976. Hişam Suveylih. “Felsefetu’l-luġa; Mebhas felsefi luġavi hadis”. Mecelletu’l-Mukri 2/2020, 171-192.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. Kahire: el-Heyetu’l-Mısrıiye el-Âmma lil-Kitab, 2010.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa. thk. Mohsmmed Ali Baydun. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Hâcer, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Hacer el-Askalânî. Lisânu-l Mîzân. thk. Da'iretu’l-Ma'arif. Beyrut: Mü'essesetu’l-A'lâm li’l-Matbûat, 1971.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmet Şakir. Beyrut: Darü-l Âfâki’l-Cedîde, 1983.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şiri. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Daru Sadr, 1414.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî el-Mâliki. el-Maḥṣûl fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Hüseyin Ali el-Badri- Sait Fuda. Amman: Daru’-Bayatik, 1999.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed İzzüddîn eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Absulselam Tedmuri. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1997.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâru Mektabiti-l Hayat, 1961.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Husur Mohemmet Nabha. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. thk. Cin Yusuf. Beyrut: Elmatbaa el-Kasulikiye, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr. Müteşâbihü’l-Ḳurʾân. thk. Adnan Zarzur. Kahire: Daru’t-Turas, 1966.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmet el-Ârna'ut - Türki Mustafa. Darü İhiait-Turas, 2000.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. Fuat Ali Mansur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1998.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî es-Sübkî. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmut et-Tanhani - Abdulfatah el-Hulu. Kahire: Hacar lit-Tiba'a vel Neşir, 1413.
• Süsi, Ebu’t-Tayyib Mevlud es-Serîrî. Muʿcemu’l-ʿusûliyyîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2022.
• Vâfî, Ali Abulvahit. Neşʾetul luġa ʿinde’l-insân vet-tıfl. Kahire: Darul Fikir el- ʿArabi, 1947.
• Yurdagür, Metin. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 380- 382. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm. thk. Beşar M'aruf. Beyrut, Dâru’l-Garb el-İslami, 2003.