İslâm Devletler Hukukunda Devletin Gayrimüslimlere Ait Mâbetler Hususunda Yürüttüğü Politikanın Dinî mi Yoksa Siyasî mi Olduğu Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 7, 15 - 36, 30.06.2022

İsa Atcı

https://doi.org/10.51575/atebe.1109648

Cited By: 1

Öz

Müslüman olmayıp belirli şartlar çerçevesinde İslâm devletinin hâkimiyetinde yaşayan insanlara “gayrimüslim” denilmektedir. Hz. Peygamber Medine’ye hicretiyle beraber gayrimüslim toplumla karşılaşmış ve bunlarla ilgili duruşunu “Medine Sözleşmesi” ile net bir şekilde ortaya koymuştur. Sahabe dönemi ile başlayan yoğun fetih hareketleri sonucunda gayrimüslimler İslâm devletinin tebaası olmuştur. Bunlarla ilgili hukukî düzenlemeler gerçekleştirilerek devlet nezdindeki ve toplum içerisindeki statüleri belirlenmiştir. İslâm inancını kabul etmeye zorlanmayan bu insanlara inanç ve ibadet hürriyeti de tanınmıştır. Bununla birlikte bu hürriyetin çerçevesi, İslâm devleti ve Müslüman toplumun maslahatı ile sınırlandırılarak toplumsal güven ve huzur temin edilmiş, bir arada yaşamanın temel parametreleri tesis edilmeye çalışılmıştır. İslâm devletleri, sulh ile alınan yerler ile savaş sonucunda alınan yerlerdeki gayrimüslim mâbetlerini farklı değerlendirmiştir. Sulh ile alınan yerlerde, mâbetlerin yıkılması veya camiye çevrilmesi hususunda gayrimüslim halkın rızası alınırken; savaş ile alınan yerlerde bulunan mâbetler üzerindeki tasarruflarda böyle bir rızaya ihtiyaç duyulmamıştır. İlkesel olarak gayrimüslimlerin fetih öncesi inşâ edilmiş olan mâbetlerine dokunmama ve onları tamir etmeme prensibi hemen hemen bütün dönemlerde korunmuş, yeni mâbet inşâ edilmesine de olumlu bakılmamıştır. İlkesel olarak din ve vicdan hürriyeti kapsamında gayrimüslimler inançlarında serbest bırakılmış ve Müslüman olmaya zorlanmamışlardır. Ancak Müslüman toplumun dinini muhafaza edebilmesi için gayrimüslimlerin din, kültür ve geleneklerini ulu orta yaşamalarına izin verilmediği gibi; mâbetleri hususunda da kısıtlamalar getirilmiştir. Bu bağlamda bazı kiliselerin yıkılması ve mevcut mâbet sayısının azaltılması gibi bir dizi önlem alınmıştır. Buna rağmen zarurî ihtiyaç halinde yeni mâbet inşâsına izin verildiği de olmuştur. Bu durumda mâbetlerin ihtişamlı inşâ edilmesine izin verilmemiş, mimaride bazı ölçülere riâyet etmeleri şart koşulmuştur. Bu çalışmada Hz. Peygamber döneminden başlamak üzere İslâm hukuk tarihinin farklı dönemlerinden bazı uygulama örnekleriyle İslâm devletlerinin gayrimüslimlerin ibadethânelerine yönelik yürüttüğü politikaların dinî mi yoksa siyasî mi olduğu sorusuna cevap aranacaktır. Bu bağlamda İslâm devletinde “zimmî” olarak tanımlanan bu insanların genel hukukî statülerinden ziyade bunlara ait mâbetlerin durumu bu çalışmamızın temelini oluşturmaktadır. Çalışmamız Hıristiyan ve Yahudilere ait mâbetler ile sınırlı tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Gayrimüslim, Zimmî, Mâbet, Kilise

An Examination on Whether the State's Policy on Non-Muslim Temples is Religious or Political in the Islamic Law of States

Öz

People who are not Muslims but live under the rule of the Islamic state under certain conditions are called "non-Muslim". With the Prophet’s migration to Madinah, he encountered a non-Muslim community and clearly demonstrated his stance on them with the "Madinah Convention". As a result of the intense conquest movements that started with the Companions period, non-Muslim people became the citizen of the Islamic state. Legal arrangements have been made regarding these, and their status before the state and within the society has been determined. These people, who were not forced to accept the Islamic faith, were also given the freedom of belief and worship. However, by limiting the framework of this freedom to the interests of the Islamic state and Muslim society, social security and peace were ensured, and the basic parameters of coexistence were tried to be established. Islamic states have evaluated the non-Muslim temples in the places taken by peace and the places taken as a result of war. While obtaining the consent of the non-Muslim people for the demolition of the temples or the conversion of them into mosques in the places taken by peace; In the dispositions on the temples located in the places taken by the war, they were treated more freely. In principle, the principle of not touching or repairing the temples of non-Muslims built before the conquest was preserved in almost all periods, and the construction of new temples was not viewed positively. Yes, as a requirement of religion, non-Muslims were freed in their beliefs and were not forced to become Muslims, taking into account the freedom of religion and conscience. However, in order for the Muslim community to preserve its religion, non-Muslims are not allowed to live their religion, culture and traditions in front of the public; Restrictions have also been imposed on their temples. In this context, a series of measures were taken, such as the demolition of some churches and the reduction of the number of existing temples. Despite this, it was also allowed to build new temples in case of necessity. In this case, the magnificent construction of the temples was not allowed, and they were required to comply with some criteria in architecture. In this study, starting from the time of the Prophet, an answer will be sought to the question of whether the policies carried out by the Islamic states towards the places of worship of non-Muslims are religious or political, with some examples of practice from different periods of the history of Islamic law. In this context, the status of the temples belonging to these people, who are defined as "dhimmis" in the Islamic state, rather than their general legal status, forms the basis of our study. Our study has been limited to Christian and Jewish temples.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Non-muslim, Dhimmī, Temple, Church

Kaynakça

• Algül, Hüseyin. “Mescid-i Dırâr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Mart 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/mescid-i-dirar
• Armağan, Servet. İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 1436/2015.
• Aslantaş, Nuh. Hz. Muhammed Döneminde Yahudiler. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2016.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. nşr. Süheyl Zekkâr - Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-buldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1409/1988.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Şûrâ-yı Devlet [İ.ŞD]. No: 118, Gömlek No: 7086. 15.10.1309 (13.5.1892). Erişim 15 Mart 2022. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=21357257&Hash=524B52213B82BFED2956214B56E4FDA8A2325E2465248F43744DF4622D09B097&A=2&Mi=0
• Can, Yılmaz - Yılmaz, Metin. “Müslümanların Fethedilen Topraklarda Mevcut Gayri İslam Mabetlere Yaklaşımı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/3, (2008), 27-52.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Râzî. Ahkâmu’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405/1984.
• Çelikkol, Yaşar. İslâm Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Demirci, Abdurrahman. Hz. Peygamber ve Dört Halife Döneminde Gayr-i Müslim Politikalar. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012. Erişim 15 Mayıs 2022 https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘âs b. İshak es-Sicistâni. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhim el-Ensârî. Kitâbü’l-Harâc. nşr. Ṭâhâ Abdurraûf Sa‘d – Sa‘d Hasan Muhammed. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye, ts.
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediye. 7 Cilt. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Fayda, Mustafa. “Zimmî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Nisan 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/zimmi#1
• Güneş, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımında Dönemsel Değişimler”. Tarih ve Gelecek Dergisi 3/3 (Aralık 2017), 12-26.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-tevarih. sad. İsmet Parmaksızoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Işık, Hidayet. “İstanbul’un Fethinin Hıristiyanlık Üzerindeki Etkileri”. Dinî Araştırmalar 4/10. (2001), 187-208.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen. Târîh-u Dımaşk. nşr. Amr b. Gurâme el-Umrevî. 80 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr. 1415/1995.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb el-Bağdâdî. el-Muhabber. nşr. Ilse Lichtenstadter. Beyrut: Dâru’l- Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Hişâm el-Himyerî. es-Sîretü’n-nebeviyye. nşr. Mustafa es-Sakkâ vd. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, 1375/1955.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemseddin Muhammed b. Ebî Bekr. Ahkâm-u ehli’z-zimme. thk. Seyyid İmrân. Kâhire: Dâru’l-Hadis, 1424/2003.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, 21 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hecer, 1424/2003.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Merrâkuşî. el-Beyânü’l-mağrib fî ahbâri’l-Endelüs. Beyrut: Mektebetu Sâdr, 1370/1950.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl, Muhammed b. Mükerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfi‘î. Muhtasaru târîh-i Dımaşk. nşr. Rûhiyye en-Nehhâs. Riyâd: Abdulhamîd Murâd - Muhammed Mutî‘. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1984.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. et-Tabakât. nşr. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1421/2001.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdullâh Muhammed b. Sâlim el-Hamevî. Muferricü’l-kurûb fî ahbâri Benî Eyyûb. nşr. Heyet. 5 Cilt. b.y. : y.y. 1377/1957.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-umem. nşr. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Mustafa Abdulkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. nşr. Abdurrezzâḳ el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî. el-Buldân. nşr. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1416/1996.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahmân Takıyyuddîn. Ma‘rifetu envâ-i ulûmi’l-hadîs/mukaddime. nşr. Nûreddîn Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Karan, Cuma. “Hz. Ömer Döneminde (13-23/634-644) Anadolu Fetihlerine Giden Yolda el-Cezire Fütuhatı”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 1/501-515. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Kur’ân Yolu. Erişim 10 Nisan 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr Kur’ân Yolu Meal ve Tefsir. Hayrettin Karaman, vd. Erişim 25 Ekim 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Hac-suresi/2634/39-41-ayet-tefsiri
• Muhammed Hamîdullah. İslâm Anayasa Hukuku. çev. Mustafa Sabri Küçükaşçı. İstanbul: y.y. 1995.
• Öksüz, Mustafa. “XVI. Yüzyıl Kudüs’ünde Yahudi Mâbetleri ve Osmanlı Devleti”. İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi 2 (Yaz 2018), 9-32.
• Özcoşar, İbrahim. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukukî ve Millet Sistemi”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7 (2003), 124-139.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. Ankara: İSAM Yayınları, 2022.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları-Siyasi Tarih. Ankara: TDV. Yayınları, 2016.
• Öztürk, Said. “İstanbul’un Fethinden Sonra Ayasofya Kilisesinin Camiye Çevrilişi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 14 (2003), 133-142.
• Pakalın, Zeki. Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: y.y. 1993.
• San‘ânî, Abdürrezzâk b. Hümâm, Ebû Bekr el-Yemânî. el-Musannef. thk. Habiburrahmân el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1403/1982.
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Şerh-u Siyeri’l-kebîr. 5 Cilt. b.y. : Şirketu Şarkiyyeti’l-İ‘lânât, 1370/1971.
• Subkî, Takiyyuddîn Ebü’l-Hasen Alî b. Abdulkâfî. Fetâvâ’s-Subkî. 2 Cilt. b.y. : Dâru’l-Maârif, ts.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-hulefâ. nşr. Hamdî ed-Demirdâş. Mekke: Mektebetu Nizâr Mutafa el-Bâz, 1425/2004.
• Taberî, Ebu Ca‘fer Muhammed b. Cerir b. Yezid. Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Vâkıdî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ömer b. Vâḳıd el-Eslemî. el-Megâzî. nşr. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âlemî, 1409/1989.
• Watt, W. Montgomery. Hz. Muhammed Medine’de. çev. Süleyman Kalkan. İstanbul: KURAMER. Yayınları, 2016.
• Yâzîcî, Tâlib. “Emevîyye Camii”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Nisan 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/Emevîyye-camii#1