‘Uygarlık Süreci’ Kavramı Etrafında Türk Modernleşmesi: Kılık-Kıyafetin Seyri

Yıl 2022, Sayı: 8, 115 - 138, 31.12.2022

Nazife Hande Yılmaz

https://doi.org/10.51575/atebe.1114567

Öz

Sosyal değişim her toplumsal yapıda aynı biçimde gerçekleşmemektedir. Bu bağlamda her toplum modernleşme sürecini kendine özgü dinamiklerle tecrübe etmektedir. Bu dinamikler, modernleşme sürecine dâhil olmak isteyen ülkeler için ya üstten ya dışarıdan bir müdahale ile başlamıştır. Devletin modernleşme girişimlerine bağlı olarak ise bireysel ve toplumsal yapıda pek çok farklılaşma baş göstermiştir. Zira devleti idare eden güçlerin kısa vadede birçok kez değişmesi ile asrîleşme yolundaki toplum, yeni bir düşünce yapısı ve buna uygun modernleşme adımları ile karşı karşıya kalmıştır. Ancak bu farklılaşma her zaman devletin öngördüğü ve düzenlediği şekilde gerçekleşmemiştir. Bu anlamda toplum değişim hususunda farklı tepkiler ortaya koyarak kabullenme ya da direnç gösterme yoluna gitmiştir. Değişimin, halk nezdinde başarılı bir şekilde meşrulaştırılamaması buna rağmen çeşitli yaptırımlarla işe koşulması ise yeni normların halk arasında içselleştirilememesine sebep olmuştur. Toplum tarafından içselleştirilemeyen modernleşme hareketleri ise yüzeysel ve biçimsel olarak uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak zaman içerisinde enformasyon olanaklarının gelişmesi ve devlet içerisindeki kademelerin hem siyasal hem de sosyal düzlemde birbirleriyle yakınlaşması neticesinde modernleşme kendi motivasyonunu içsel süreçlerden almaya başlamıştır. Böylece günümüze gelirken doğu-batı arasında ancak kendine özgü motifleri de sahiplenen eklektik bir kültür ortaya çıkmıştır. Bu çizgide yetişen bireyler de kendi modernleşme tecrübesini yaşarken toplumun kalıplarını da uygulayagelmiştir. Toplumda oluşan bu kalıplar bireylerin duygulanım ve mahcubiyet eşiklerini değiştirmiştir. Böylece insan uygarlaşırken dışarıdan başlayan kontrol duygusu öze doğru inmiştir. Bu alt yapıdan hareketle çalışmamızın amacı, Norbert Elias’ın uygarlık kuramı kapsamında, Türk modernleşmesinin beraberinde getirdiği değişimin sosyal ve bireysel anlamda tekil insanın duygulanım eşiğini nasıl değiştirdiğini kılık kıyafet üzerinden okumaktır. Çalışmanın ilerlemesi için literatür taramasını tercih edilmiştir. Araştırma, konu olarak kılık kıyafet, zamansal olaraksa II. Mahmud döneminden (1785-1839) erken Cumhuriyet devrine kadar olan süreç ile sınırlandırılmıştır. Böylece çalışma, 200 yıl öncesine dayanan Türk modernleşme serüvenine kadar geriye giderek bugüne dair çıkarımlar yapmıştır. Çalışma üç ana bölüme ayrılarak ele alınmıştır. Bu bölümler ortaya koyulurken konular sık sık “din” teması ile ilişkilendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Sosyal Değişim, Modernleşme, Bireysel Değişim, Kıyafet, Kılık, Norbert Elias

Turkish Modernization Around the Concept of ‘the Civilizing Process’: the Course of Disguise

Öz

Social change does not occur in the same form and direction in every social structure. In this context, every society experiences the modernization process with its own dynamics. These dynamics started with an intervention either from the top or from outside for the countries that want to be included in the modernization process. Due to the government's modernization initiatives, many differences have been made in the individual and social structure. Because, with the changes in the powers governing the state many times in the short term, the society on the way to modernization has faced a new mentality and modernization steps accordingly. However, this difference has not always been in the way the state predicted and organized it. In this sense, the society sometimes accepted the foreseen change and continued it, and sometimes showed resistance to the change. The failure to legitimize the change successfully in the eyes of the people, however, the fact that it was put to work with various sanctions caused the new norms to not be internalized among the people. The modernization movements that could not be internalized by the society were tried to be applied superficially and formally. However, as a result of the development of information opportunities over time and the convergence of the levels in the state on both political and social planes, modernization has started to take its own motivation from internal processes. Thus, an eclectic culture has emerged between the east and the west, but with its own unique motifs. Individuals who grew up in this line have also applied the patterns of the society while living their own modernization experience. These patterns formed in society have changed the emotional and embarrassment thresholds of individuals. Thus, the sense of control, which started from the outside, descended to the core while human beings were civilized. Based on this background, the aim of our study is to read through clothes, within the scope of Elias' theory of civilization, how the change brought about by Turkish modernization has changed the emotional threshold of a single person in social and individual terms. Literature review was preferred for the progress of the study. The research is limited to dress as a subject. Temporally ıt was limited to the period from the II. Mahmud period to the early Republican period. Thus, the study made inferences about today by going back to the Turkish modernization adventure, which dates back 200 years. The study has been divided into three main parts. While these sections were being presented, the topics were often associated with the "religion" theme.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Social Change, Modernization, Individual Change, Clothes, Dress, Norbert Elias

Kaynakça

• Akçura, Yusuf. Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976.
• AAKM, Avustralya Atatürk Kültür Merkezi. “Atatürk’ün İlkeleri ve Devrimleri” (Erişim 18 Mayıs 2020).
• Aydın, Rıfat. “Türk modernleşmesinde bir görünüm ve değişim temsili olarak kıyafet”. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi 3/6 (2018), 48-70.
• Başboğa, Sevcan Özen. “Erken Cumhuriyet dönemi Çocuk Yayınlarında Çocuklara Yönelik Adab-ı Muaşeret, Görgü ve Nezaket Kuralları”. CTAD 15/29 (2019), 59-86.
• Bayramoğlu, Ali. Türkiye’de İslami Hareketler. İstanbul: Patika Yayıncılık, 1. Basım, 2001.
• Bekiroğlu, Nazan. Şair Nigâr Hanım Güftesi Garplı Bestesi Şarkısı. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Celal Nuri. Kadınlarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 1993.
• Çiğdem, Ahmet. “Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 3 (2002), 68-81.
• Daştan, Nihangül. “Türk Halk Şiirinde Bir Propaganda Aracı Olarak Fes Şiirleri”. Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 5/15 (2018), 37-48.
• Davutoğlu, Ahmet. (2002). “Batıdaki İslam Çalışmaları Üzerine”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2/3 (2002), 39-52.
• Demir, Mine. “Osmanlı Kadınları Arasında Modanın Yaygınlaşmasında Bir Araç Olarak Biçki‐Dikiş”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2016), 71-90.
• Elias, Norbert. Uygarlık Süreci. çev. Ender Ateşman. 1. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 10.Basım, 2017.
• Elias, Norbert . Uygarlık süreci. çev. Erol Özbek. 2. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Elias, Norbert . Zaman Üzerine. çev. Veysel Atayman. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, 2000.
• Esenbel, Selçuk. “Türk ve Japon modernleşmesi: ‘Uygarlık Süreci’ Kavramı Açısından Bir Mukayese”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 18-36.
• Eski̇, Mustafa. “Atatürk, Cumhuriyet ve Kıyafet Devrim”. Erdem 11/31 (1998), 57-78.
• Gelgeç Bakacak, Ayça. “Cumhuriyet Dönemi Kadın İmgesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi (2009), 627-38.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Varlık Yayınları, 7. Basım, 1968.
• Gökalp, Ziya. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Göle, Nilüfer. Modern Mahrem: Medeniyet ve Örtünme. İstanbul: Metis Yayınları, 1. Basım, 2000.
• Hammer, Heike. “Norbert Elias’ın Uygarlık Kuramı: Eleştiriler ve Gelişmeler”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 75-90.
• İzmir, Mehmet. “Modernleşen Türkiye’de Gündelik Yaşamın Dönüştürülmesi Serüveni”. Genç Hukukçular Hukuk Okumaları Birikimler. ed. Muharrem Balcı. 4/291-301. İstanbul: Hukuk Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Karagöz, Zöhre Özlem. “Selçuklu Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Kıyafetleri”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi 1/1 (2017), 130-137.
• Kılıç, Selâmi. “Şapka Meselesi ve Kılık Kıyafet İnkılâbı”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi (1995), 530-547.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Entari-Anteri”. İstanbul Ansiklopedisi. 9/5129-5130. İstanbul: Koçu Yayınları, 2. Basım, 1963.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 10. Basım, 2018.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 26. Basım, 2018.
• Meriç, Nevin. Adabı Muaşeret Kitapları ve Gündelik Hayatın Değişimi. Marmara Üniversitesi, Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Jackson, Michael Wayne. “Norbert Elias’ın Medenileşme Süreci Teorisi”. çev. Engin Topuzkanamış. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 11 Özel Sayı (2009), 1601-1620.
• Mühürdaroğlu, Anıl. “Norbert Elias ve Klasik Bilgi Sosyolojisi: Beklenti ve Sınırlar”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21/2 (2019), 493-516.
• Nalbant Arabacı, Esma. “Norbert Elias’ın Uygarlık Kuramı Üzerine Bir İnceleme”. Suç ve Ceza 12/3 (2019), 65-96.
• Öncü, Ayşe. “Elias ve Medeniyetin Öyküsü”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 8-17.
• Özdalga, Elizabeth. Modern Türkiye’de Örtünme Sorunu Resmi Laiklik ve Popüler İslam. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1. Basım, 1998.
• Toprak, Hicret Kiraz. Mihrap, Minber ve Devlet. İstanbul: Küre Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Turan, Namık. “Modernleşmeyi Semboller Üzerinden Okumak: Son Dönem Osmanlı Kadın Kıyafetinde Değişim ve Toplumsal Tartışmalar”. Kadın Araştırmaları Dergisi 12 (2015), 103-138 . Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Turuz, Turuz Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. “II. Mahmut Dönemi Kıyafet Alanında Yapılan Değişimler”. Dijital Kütüphane Sitesi. (Erişim 06 Mayıs 2020).
• Yumul, Arus. “Bitmemiş Bir Proje Olarak Beden”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 37-50.
• Yontar, Erk. “Norbert Elias’ın İnsan Bilimleri Kavramı ve Bilgi Sosyolojisi”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 112-128.