Arap Dilinde İtiraz Cümlesinin Kelamda Bulunabileceği Yerler

Yıl 2022, Sayı: 8, 187 - 210, 31.12.2022

Muhammed Emin Yıldırım

https://doi.org/10.51575/atebe.1196716

Öz

Kur’ân’daki belâgat yönleri sınırsızdır. Bununla birlikte âlimler tarafından bunların ortaya çıkarılması istenmiştir. Bu yönlerden biri de belâgatte itnâbın bir çeşidi olan i‘tirâz cümlesidir. İ‘tirâzın Türkçedeki karşılığı ara cümledir. Fakat bunun iki dildeki kullanılma amaçları farklıdır. Bu çalışma, Arap dilinde i‘tirâz cümlesinin kelamda bulunabileceği yerleri konu edinmektedir. Bu yüzden ara cümle yerine itirâz kavramının kullanılması tercih edilmiştir. Bu bağlamda öncelikle i‘tirâz kavramının sözlük, terim anlamı anlatılmış ve bu tanımın değerlendirilmesi yapılmıştır. Daha sonra klasik nahiv kitaplarından i‘tirâz cümlesinin kelamda bulunabileceği yerler tesbit edilmiş, daha çok nahiv açısından hangi ögeler arasında olduğu değerlendirilmeye çalışılmış, şiir ve ayet bağlamında i‘tirâzın yansıması ele alınmaya gayret edilmiştir. Ayrıca gerek ayetlerin açıklanmasında gerek i‘tirâz olmasının tesbitinde meşhur tefsir kitaplarından da istifade edilmiş, tefsirlerde ayetteki cümlenin i‘tirâz olarak kabul edildiği, eğer i‘tirâz kabul edilmiyorsa neden edilmediği ifade edilmiştir. Şiirlerin anlamı ve ayetlerin meâlinde olabildiğinde itirâz cümlesinin yansıtılmasına özen gösterilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için cümlelerdeki ögelerin i‘râb açısından ne olduğu da gerektiğinde belirtilmiştir. Çalışmada amaç, Arap dilinde i‘tirâz cümlesinin kelâmda bulunabileceği yerleri tespit etmek, hangi yerlerin az, hangilerinin de çok olduğunu, ayrıca belâgat olarak da hangi amaçlar için getirildiğini ortaya koymak ve bu cümlelerin kelamda kullanılmasının genel bir amacını ortaya koymaktır. Aynı şekilde ayetlerde bu cümlelerin var olmasının manaya nasıl bir fayda sağladığını göstermektir. Nahivde i‘tirâzın gerçekleşmesi için iki öge arasında bulunması gerekir. Belâgatte iki kelam arasında olması yeterli görülmektedir. Bu çalışma daha çok nahiv ile ilgili olan iki öge arasındaki i‘tirâzı kapsamaktadır. Bununla birlikte iki öge arasında kabul edebileceğimiz mana olarak birbirine bağlı iki kelam arasındaki i‘tirâzlara da değinilmiştir. Her çalışmanın kendisine ait bir öneminin olduğu muhakkaktır. Bu çalışma da yirmi kadar tefsirin incelenip Arap dilindeki i‘tirâz cümlelerini ortaya çıkarmayı amaçlaması açısından öneme sahiptir. Zira çalışma sonunda ayetlerdeki i‘tirâz cümleleri hakkında bilgi sahibi olunacağı gibi tefsirler ışığında bu cümleler hakkında bir öngörüye de sahip olunacaktır. Ayrıca i‘tirâz cümleleri âlimler tarafından bazen birinci ögenin devamı gibi kabul edilmekte, dolayısıyla i‘tirâz cümlesi kabul edilmemektedir. Bu da anlama büyük bir etki yapmaktadır. Zira i‘tirâz olduğunda birinci cümle ile i‘râb yönünden bağlantısı olmayacakken; birinci cümlenin ögesi kabul edildiğinde i‘râb olarak ona bağlı olduğu gibi anlam olarak da onun devamı olmakta ve i‘tirâz olma özelliğini kaybetmektedir. Dolayısıyla bazı ayetlerin anlamının değişmesini bu yönden ele alması açısından araştırmanın konusu ayrıca bir öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Belâgat, Nahiv, İ'tirâz, Mu'teriza, Ara Cümle

The Places Where The Sentence of Itıraz (Intermedıate Sentence) Can Be Found in Kalam in Arabıc Language

Öz

The aspects of eloquence in the Qur’an are limitless, andscholars have wanted to reveal them. One of these aspects is the itiraz (intermediate sentence) sentence, which is a type of itnâb (prolonging the word for a purpose) in rhetoric. This study focuses on the places where the itiraz clause can be found in the Arabic language. In this context, firstly, the dictionary and term meaning of the concept of itiraz was explained and this definition was evaluated. Then, the places where the sentence of itiraz can be found in theology were determined from the classical books of grammar, it was tried to be evaluated among the elements in terms of grammar, and the reflection of itiraz in the context of poetry and verse was tried to be discussed. In addition, famous tafsir books have been utilized both in the explanation of the verses and in the determination of itiraz, and it has been explained that why is the sentence in the verse accepted as itiraz in the tafsirs, and if it is not accepted as itiraz, why not. Care has been taken to reflect the intermediate sentence as much as possible in the meaning of the poems and the translation of the verses. For a better understanding of the subject, the elements of the sentences in terms of i‘râb are also mentioned when necessary. The aim of the study is to identify the places in the Arabic language where itiraz sentences can be found in sentence, to reveal which places are few and which are many, and for what purposes they are brought in terms of rhetoric, and to reveal the general purpose of using these sentences in sentence. It is also to show how the presence of these sentences in verses benefits the meaning. For itiraz to be realized in Arabic grammar, it must exist between two elements while. In rhetoric, it is considered sufficient to be between two words. This study mostly covers the itiraz between two elements as stated grammar. However, itiraz between two words that are connected in meaning, can be accepted as between two elements, and they are also covered. This study is important in the sense of that it aims to reveal the itiraz sentences in the Arabic language by analyzing about twenty tafsirs. At the end of the study, one will not only have informed about the itiraz sentences in the verses, but will also have a prediction about these sentences in the light of tafsirs (books explaining the Qur’an). In addition, itiraz sentences are sometimes regarded by scholars as a continuation of the first element, and therefore are not accepted as itiraz sentences. This has a big impact on meaning. Because when it is itiraz, it has no connection with the first sentence in terms of i‘râb, but when it is accepted as an element of the first sentence, it is not only connected to it in terms of i‘râb but also becomes a continuation of it in terms of meaning and loses its feature of being intermediate sentence. Therefore, the subject of this study has a special importance in terms of dealing with the change of the meaning of some verses from this aspect.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Rhetoric, Arabic Grammer, Itiraz, Muʿteriza, Intermediate Clause

Kaynakça

• Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şihabuddin Seyyid Mahmud el-Bağdâdî, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyy, t.y.
• Aslan, Ensar, Tokatlı Arakiyecizâde ve “Şerhu’l-İ‘râb an Kavâidi’l-İ‘râb” Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yüksek lisans tezi, 2012.
• Aydınî, Hamza b. Turgut, Kitâbu’l-Mesâlik fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, thk. Üzeyir Tuna, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• ‘Ayşî Mehmet Efendi et-Tirvî, el-Münekkehâtu’l-Meşruhâ fi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân, thk. M. Vecih Uzunoğlu, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Aşkar, Muhammed Süleyman Abdullah, Mu’cemu ‘Ulûmi’l-Luğati’l-‘Arabiyye, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Bağdâdî, Abdulkadir b. Ömer b. Bâyezîd, Şerhu Ebyâti Muğni’l-Lebîb, thk. Abdulaziz Rabâh ve Ahmed Yusuf ed-Dekkâk, Dımışk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, I. Baskı, 1978/1398.
• Beğavî, İmam Muhyi’s-Sünne Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd, Me‘âlimü’t-Tenzîl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. Riyad: Dâru Tayyibe, 1409.
• Beyzâvî, Nâsiruddin Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî eş-Şâfiî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, nşr. Muhammed Abdurrahman Mar‘aşlı, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy ve Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabiyy, t.y.
• Bulut, Ali, Belâgat Meânî-Beyân-Bedî’, İstanbul: İfav Yayınevi, III. Baskı, 2015.
• Bulut, Ali, “Kur’ân-ı Kerim’de İtnâb Üslûbu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/11, Spring 2010, 183-205.
• Cürcânî, Rüknü’d-Dîn Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-İşârât ve’t-Tenbîhât fî ‘İlmi’l-Belâga, thk. İbrahim Şemsuddin, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Ebu Hayyan, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî, el-Bahru’l-Muhît, thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavvad, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993/1413.
• Ebüssuûd Efendi, Kâdü’l-Kudât Ebüssuûd b. Muhammed el-‘İmâdî, İrşâdü’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, thk. Abdulkadir Ahmed ‘Ata, Riyâd: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, 1971/1391.
• Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri, sad. Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Atalay Orman, Ankara: Akçağ Yay. III. baskı, 2010.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn ‘Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhakk b. Ğâlip b. ‘Atiyye el-Endelüsî, el-Muharrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001/1422.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî, el-Hasâis, thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1371/1952.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânu’l-‘Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, tek cilt, t.y.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebu Muhammed Cemâluddin Abdullah b. Yusuf el-Ensârî el-Mısrî, Muğni’l-Lebîb ‘an Kutubi’l-E‘ârîb, thk. Abdullatif Muhammed el-Hatîp, Kuveyt: es-Silsiletu’t-Turâsiyye, 2000/1421.
• Kâfiyecî, Muhyiddin Mehmed, Şerhu’l-İ‘râb ‘an Kavâ‘idi’l-İ‘râb, thk. Fahreddin Kabave, Dımaşk: Dâru Talâs, 1993.
• Kalkîle, Abduh Abdulaziz, el-Belâğatu’l-İstilâhiyye, Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabiyy, III. Baskı, 1992/1412.
• Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahman el-Hatip, et-Telhîs fî Ulûmi’l-Belâğa, thk. Abdulhamid Hindâvî, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Abdurrahman el-Hatip, el-Îzâh fî Ulûmi’l-Belâğa el-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• Kurtubî, Ebu Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekr, el-Câmi‘u li Ahkâmi’l-Kur’ân vel-Mübeyyinü limâ Tezammenehü mine’s-Sünne ve Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006/1427.
• Matlûb, Ahmed, Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâğiyye ve Tetavvurihâ, Irak: Matbaatü’l-Mecme‘ul-İlmiyy, 1983/1403.
• Matlûb, Ahmed ve Kâmil Hasan el-Basîr, el-Belâğa ve’t-Tatbîk, Irak: Vizâretü’t-Ta‘lîmi’l-‘Âlî ve’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1999/1420.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Belâğatü’l-‘Arabiyye, Beyrut: Dâru’l-Kalem - Dâru’ş-Şâmiyye, 1996.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâikü’t-Te’vîl, thk. Yusuf Ali Bedîvî, Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2011/1432.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî et-Taberistânî, et-Tefsîru’l-Kebîr - Mefâtihu’l-Ğayb, Beyrut: Daru’l-Fikr, 1981/1401.
• Sâ‘îdî, Abdülmüte‘âl, el-Belâgatü’l-‘Âliye İlmü’l-Me‘ânî, nşr. Abdulkâdir Hüseyin, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1991/1411.
• Sa‘lebî, Ebu İshak Ahmed, el-Keşf ve’l-Beyân, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyy, 2002/1422.
• Şeyh, Abdulvâhid Hasan, Dirâsât fi’l-Belâğa ‘inde Diyâiddîn b. Esîr, İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmi‘â, 1986.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahman b. Bekr, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Kâhire: Merkezü Hicr, 2003/1424.
• Taberî, Ebu Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘ul-Beyân ‘an Te’vili Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Kahire: Dâru Hicr, t.y.
• Taftâzânî, Sa’duddîn Mes’ud b. Ömer, Muhtasaru’l-Meânî, İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1977.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed, et-Tefsîru’l-Basît, thk. Muhammed b. Salih b. Abdullah el-Fûzân, Riyâd: Silsiletü’r-Resâili’l-Câmi‘a, 1430.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed, el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecid, thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavvad vd. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994/1415.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâik-i Ğavâmidi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavvad, Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998/1418.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdullah, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Yusuf Abdurrahman el-Mera‘şelî vd. Beyrut: Daru’l-Ma‘rife, 1994/1415.
• Zeylî, Ahmed b. Muhammed ez-Zeylî es-Sivasî, Şerhu Kavâ‘idi’l-İ‘râb-Hallu Me‘âkıdı’l-Kavâ‘id, (Haşiyetü’l-‘Akdi’n-Nâmî üzerinde), haşiye: Mehmet Nuri Nas, nşr. Fuad Mahmud Nâsır, Midyat: Daru Nûri’s-Sabâh/Nursabah Yay. 2011.