İbn Meymûn İle Spinoza’nın Vahiy ve Nübüvvet Tasavvurlarının Karşılaştırılması

Yıl 2023, Sayı: 9, 45 - 68, 30.06.2023

Kemal İlhan

https://doi.org/10.51575/atebe.1253340

Öz

Bu makale kapsamında, XII. yüzyılda yaşamış önemli Yahudi din âlimlerinden Musa bin Meymûn (öl. 601/1204) ile XVII. yüzyılda yaşamış olan ve düşünceleri neticesinde ateist olduğu suçlamasıyla yirmi dört yaşındayken aforoz edilip bağlı bulunduğu Yahudi cemaatinden kovulan Spinoza’nın (öl. 1088/1677) vahiy ve nübüvvet anlayışları ele alınmıştır. Spinoza, Teolojik-Politik İnceleme adlı eserinde, teolojinin felsefeden ayrılması gerekliliğini göstermek amacındadır. Spinoza’nın bu arzusu onu, İbn Meymûn’la ve onun temsil ettiği gelenekle karşı karşıya getirmiştir. Neticede Spinoza’nın vahiy ve nübüvvet konusunda İbn Meymûn’dan etkilendiği ve onunla bir hesaplaşmaya girdiği görülmektedir. Onun İbn Meymûn’dan hangi bakımdan etkilendiği ya da onunla nasıl bir hesaplaşmaya girdiği makalenin asıl konusunu teşkil etmektedir. Çalışmamız giriş, ana bölüm ve sonuç olarak üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde öncelikle vahiy kavramının ne ifade ettiğine ve hem İslam düşünürlerinin hem de İbn Meymûn’un beslendiği ana kaynak olması nedeniyle Platon ile Aristoteles’in kehanet ve rüya hakkındaki görüşlerine kısaca değinilmiştir. Ayrıca Spinoza’nın İbn Meymûn’dan etkilenmesi veya onunla hesaplaşmasının, İbn Meymûn’un da mensubu olduğu İslam filozoflarının temsil ettiği gelenekle alakalı olmasından dolayı giriş bölümünde, bazı İslam filozoflarının görüşlerine de ana hatlarıyla değinme gereği duyulmuştur. Bunu yaparken Müslüman filozofların ilklerinden ve en önemlilerinden kabul edilen Kindî (öl. 252/866?), Fârâbî (öl. 339/950) ve İbn Sinâ’nın (öl. 428/1037) düşüncelerine özlü şekilde değinilmesi yeterli görülmüştür. Bu arada tarihsel açıdan İbn Meymûn’la Spinoza arasında bir yerde duran diğer bir Yahudi filozof Levi ben Gershom’un (öl. 745/1344) fikirleri de kısaca ele alınmıştır. Bu filozofların düşüncelerinden yola çıkılarak vahyin mütehayyile kuvvetiyle, ayrıca rüya ve kehanetle ilgisi gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın asıl bölümünde ise öncelikle İbn Meymûn’un vahiy ve nübüvvet anlayışı incelenmiş, akabinde bu, Spinoza’nın vahiy ve nübüvvet anlayışıyla mukayese edilmiştir. İbn Meymûn’un nübüvvet anlayışı incelenirken yer yer İslam filozoflarından etkilendiği kısımlara değinilmiştir. Bu mukayesede bilhassa İbn Meymûn’un Delâletu’l-Hâirîn adlı eseriyle Spinoza’nın Teolojik-Politik İnceleme adlı eseri ana kaynaklar olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma neticesinde hem iki düşünürün teolojik yaklaşımının daha iyi anlaşılması hem de Aydınlanmanın müjdecilerinden biri sayılan Spinoza’nın eleştirel dahi olsa İbn Meymûn’a kadar uzanan düşünce kodları gösterilmek istenmiştir. İbn Meymûn’a kadar uzanan bu kodların aynı zamanda İslam düşünce dünyasına uzandığı da vurgulanmak istenmiştir. Bu makalede, konunun kapsamı iki düşünürün peygamber, vahiy ve vahyin oluşmasında rol alan enfüsi ve afaki etmeler ile vahyin dili yönündeki düşünceleriyle sınırlandırılmıştır. İki düşünürün teolojiye ait mucize gibi diğer görüşlerindeki farklılıklar ya da benzerlikler makalenin kapsamı dışında tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Din felsefesi, Vahiy, Nübüvvet, Peygamber, İbn Meymûn, Spinoza

The Comparison of the Conceptions of Revelation and Prophethood in Maimonides and Spinoza

Öz

This article discusses the understanding of revelation and prophethood of Moses ben Maimonides (d.1204), one of the most important Jewish religious scholars who lived in the 12th century, and Spinoza (d.1677), who lived in the 17th century and was excommunicated at the age of twenty-four and expelled from the Jewish community to which he belonged due to the accusation that he was an atheist as a result of his thoughts. In his Theological-Political Treatise, Spinoza aims to show the necessity of the separation of theology from philosophy. This desire of Spinoza brought him encounter with Maimonides and the tradition he represented. As a result, it is seen that Spinoza was influenced by Maimonide’s views on revelation and prophethood and entered into a dispute with him. In what ways he was influenced by Maimonides or disputes with him is the main issue of this article. Our treatise consists of three parts: introduction, main chapter, and conclusion. In the introduction, the concept of revelation and the views of Plato and Aristotle on prophecy and dreams are briefly introduced since they are the main sources of both Islamic thinkers and Maimonides. In addition, in the introduction, due to the fact that Spinoza's influence or confrontation with Maimonides is related to the tradition represented by the Islamic philosophers of which Maimonides is a member, it was necessary to outline the views of some Islamic philosophers. In doing so, a brief mention of the thoughts of al-Kindī (d.866?), al-Fārābī (d.950) and Ibn Sīnā (d.1037), who are considered to be among the first and most important Muslim philosophers was deemed sufficient. In the meantime, the ideas of another Jewish philosopher, Levi ben Gershom (d.1344), who historically stands somewhere between Maimonides and Spinoza, are briefly discussed. Based on the thoughts of these philosophers, an attempt was made to show the relation of revelation with the power of imagination, as well as with dreams and prophecy. In the main part of the study, Maimonides' understanding of revelation and prophethood is first analyzed and then compared with Spinoza's understanding of revelation and prophethood. While analyzing Maimonides' understanding of prophethood, the parts where he was influenced by Islamic philosophers were mentioned. In this comparison, Maimonides' Delālat al-Hāirīn and Spinoza's Theological-Political Treatise were considered as the main sources. This study aims both to better understand the theological approach of the two thinkers and to show the thought codes of Spinoza, who is considered one of the heralds of the Enlightenment, going back to Maimonides even if critically. It is also intended to emphasize that these codes dating back to Maimonides also extend to the world of Islamic thought. In this article, the scope of the subject is limited to the thoughts of the two thinkers about the prophet, revelation, and the internal and external factors that play a role in the formation of the revelation, and the language of the revelation. Differences or similarities in other theological views of the two thinkers, such as miracles, are beyond the scope of this article.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Revelation, Prophethood, Prophet, Maimonides, Spinoza

Kaynakça

• Adam, James. Antik Yunan’ın Din Öğretmenleri. çev. Özgüç Orhan. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2019.
• Akdağ, Özcan. “Fârâbî’nin İbn Meymûn’a Etkisi: Metin Karşılaştırma”, Bilimname 43/3 (2020), 365-379. Akdağ, Özcan. “Orta Çağ Yahudi Düşüncesi: Gersonides ve Felsefesi Üzerine”, İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi 3 (2018), 123-144.
• Arıcan, Musa Kazım. “Akıl İman İlişkisine Spinoza’nın Yaklaşımı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 399-414.
• Arıcan, Musa Kazım. Spinoza Felsefesi Üzerine Yazılar. İstanbul: Divan Yayıncılık, 2015.
• Aristoteles. Doğa Bilimleri Üzerine. çev. Elif Günçe. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları, 2004.
• Aykıt, Asiye. “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinde Peygamberin Yasa Koyuculuğunun Temelinde Mütehayyile Gücü”. Dini Araştırmalar 24/60, 35-60.
• Balanuye, Çetin. Spinoza: Bir Hakikat İfadesi. İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Durusoy, Ali. İbn Sinâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.
• Farabî. İdeal Devlet. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• Farabî. Mutluluğun Kazanılması. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• Fazlurrahman, Prophecy In Islam -Philosophy and Orthodoxy. New York: Univercity of Chicago Press, 2008.
• Gershom, Levi Ben. The Wars Of The Lord. çev. Seymour Feldman. Philadelphia: The Jewish Publication Society, 1987.
• Hornby, Albert Sidney. Oxford Advanced Learner’s Dictionary. ed. Anthony Cowie. Oxford: Oxford University Press, 1989.
• İbn Sînâ. Kitabu’ş Şifa-Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitabu’ş Şifâ:Nefs. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. Ankara: Tüba, 2021.
• Kindî. Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Leezenberg, Michiel. “Of Prophecy and Piety: Spinoza’s Tractatus Theologico-Politicus between al-Farabî and Erasmus”. Philosophies 6/2 (Haziran 2021), 51.
• Musa b. Meymûn. Delâletu’l-Hâirîn. çev. Osman Bayder - Özcan Akdağ. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Platon. İkinci Alkıbıades. çev. Suat Baydur. İstanbul: Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Platon. İon. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2020.
• Platon. Phaidros. çev. Hamdi Akverdi. İstanbul: Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Platon. Sokrates’in Savunması. çev. Ali Çokona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Roth, Leon. Spinoza, Descartes and Maimonides. United States of America: Russell & Russell, 1963.
• Spinoza, Baruch. Teolojik-Politik İnceleme. çev. Cemal Bâli Akal, Reyda Ergün. Ankara: Dost Yayınları, 2023.
• Spinoza, Baruch, Willem van Blyenberg. Kötülük Mektupları. çev. Alber Nahum. İstanbul: Norgunk Yayıncılık, 2008.
• Swinburne, Richard. Is There A God? United States: Oxford University Press, 1996.
• Tarakçı, Muhammet. “Vahiy (Diğer Dinlerde)”. İslam Ansiklopedisi. 42/440-442. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahiy”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/443-447. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.