Vezir Cafer b. Hinzâbe'nin Hayatı, Cerh ve Ta'dil İlmi'ndeki Bazı Görüşleri

Yıl 2023, Sayı: 9, 221 - 245, 30.06.2023

Ayman Aldoorı

https://doi.org/10.51575/atebe.1288043

Öz

Bu ümmetin alimleri, Peygamber’in sünnetine özellikle fitnelerin zuhurundan sonra ziyadesiyle önem göstermişlerdir. Böylece nebevî sünneti muhafaza etmek, derlemek ve isnadlarını incelemek için uzman kimseler ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir İmam vardır ki onun şöhreti pek duyulmamıştır ancak hadiste büyük bir şânı vardır. O; Hafız Muhaddis Vezir Ebû Fadl Cafer b. el-Fadl b. el-Hasan b. el-Furat’tır. İbn Hinzâbe künyesiyle tanınmıştır ve h. 308 yılında doğup 391’de vefat etmiştir. Biz de onu tanıtmaya, nesebini, doğumunu, yaşamını zikretmeye ve İhşidiler Devleti’nde yaptığı vezirlik dönemi hakkında bilgiler vermeye daha sonra hadis ilmindeki ilmi şahsiyetine, bu konudaki önemli musannefatına ve alimlerin kendisi hakkında yaptığı övgülere değinmeye çalıştık. İbn Hinzâbe, hadisi talep etmede ve alimlerin ilim meclislerine katılmadaki hırsıyla şöhret bulmuştur. Muhaddis ve hafız olana kadar sürekli ehl-i hadisin meclislerine katılırdı. Nitekim devrinin alimleri ve başkaları bu hususta ona şahitlik etmiştir. Uzak ülkelerden seçkin kimseler ondan ders almak ve ilminden yararlanmak için ona uğrarlardı. Ebu'l-Fadl İbn Hinzabe, Irak ve Mısır'daki hadis âlimlerinden dersler almıştır. Aynı şekilde İmam Dârekutnî gibi zamanının büyük âlimleri de ondan ders almışlar. Vezir İbn Hinzabe Allah'ın onu, ilmi ve âlimleri sevmesiyle ödüllendirmesine ilaveten ibadet ve takva sahibi olduğuyla da nitelenir. Gece namazına olan düşkünlüğü ve çokça sadaka vermesi de bu kabildendir Daha sonra kendisinin cerh ve ta'dil ilmine ilgisi açıklamak suretiyle onun suretiyle onun bu ilme yönelik çabalarını vurğulamayaolan ilgisin gayret ettim. Vezir Ebu'l-Fadl İbn Hinzabe bazı raviler hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur ki bu, onun rical ilmi hakkındaki bilgisinin olduğunu gösterir. Bu, ancak Allah'ın bol ilim ve keskin hafıza verdiği kimselerin araştırabileceği hassas ve üstün bir ilimdir. Onun bu konudaki değerlendirmeleri genellikle cerh ve ta'dil eleştirilerini yapanlarla uyumlu olmuştur. O, İmam Darukutni’nin cerh ve ta’dildeki bazı sözlerinden nakilde bulunurdu. Bazen de diğer bazı âlimlerin sözlerinden alıntı yapardı. Görüşüyle uyumlu olduğunu gösteren sözlerde yorum yapmazdı. Büyük imamlar, râvinin cerh sebebini öğrenmek için İbn Hinzâbe'nin kitabına başvurmuşlardır ki bu, onun yeteneğini ve kitaplarının âlimler arasındaki yerini göstermektedir. Akabinde kullandığı cerh lafızlarını işlemeye çalıştık ki bu konuda ekseriyetle kullandığı kelime “zayıf” lafzıdır. Cerh'de İbn Hinzâbe'nin sözlerini nakledenler arasında, zamanında hadiste müminlerin emiri olan Hafız İbn Hacer de vardır. Bu, Vezir İbn Hinzabe'nin konumunu ve rical ilmindeki bilgisini gösterir. Sonrasında, diğer münekkit alimlerin sözleriyle kıyaslayarak tadil lafızlarına değindik. Taʿdîlde kullandığı lafızlar; sika, şeyhun salih, sadûk, muğrakun fi’l-kitâbe ve daha başka lafızlardır. Vezir Ebu'l-Fadl İbn Hinzabe, bazı ricalin şeyhlerinin isimleri gibi küçük meselelerde olumsuz yorumlara maruz kalmıştır. Bazı görüşleri de büyük imamlar tarafından tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Vezir, İbn Hinzâbe, Cerh, Taʿdīl

الوزير جعفر بن حِنزابة وبعض آرائه في علم الجرح والتعديل

Öz

اعتنى علماء هذه الأمة بسنة النبي _ صلى الله عليه وسلم _ عناية فائقة، وخاصةً بعد ظهور الفتن، فبرز رجال عظماء لحفظ السنة النبوية وتدوينها ودراسة أسانيدها، ومن هؤلاء إمام ليس له مزيد شهرة إلا أَّن له شأنًا عظيمًا في علم الحديث النبوي الشريف، ألا وهو الحافظ المُحدث الوزير أبو الفضل جعفر بن الفضل بن الحسن بن الفرات، المعروف بابن حِنْزابة، المولود عام (308هـ)، والمتوفى عام (391هـ)، فعمدتُ إلى التعريف به وذكر نسبه ومولده ونشأته، والحقبة الزمنية التي عاشها واستلم فيها الوزارة في عهد الدولة الإخشيدية، ثم إبراز مكانته العلمية في علم الحديث الشريف، وأهم مصنفاته فيه، وثناء العلماء عليه، فقد اشتهر - رحمه الله - بالحرص على طلب الحديث، وحضور مجالس العلماء، فكان ملازمًا لأهل الحديث حتى أصبح محدثًا حافظًا شهد له أهل زمانه وغيرهم بذلك، وقصده الأفاضل من البلدان الشاسعة ليسمعوا منه ويأخذوا من علمه، وقد سمع أبو الفضل ابن حنزابة من عدد من المحدثين في العراق ومصر، وسمع منه كذلك كبار العلماء في زمانه أمثال الإمام الدارقطني، وُصف الوزير ابن حنزابة - رحمه الله - إضافة لما حباه الله من علم وحب للعلماء بأنه كان صاحب عبادة وتقوى ومن ذلك حرصه على قيام الليل، وكثرة الصدقات. ثم عُنِيْتُ بإبراز جهوده في علم الجرح والتعديل وذلك ببيان عنايته بهذا العلم، فقد تكلم الوزير أبو الفضل ابن حنزابة في بعض الرواة، وهذا ينبئ عن معرفته بالرجال وهو علم دقيق جليل لا يخوض غماره إلا من وهبه الله العلم الغزير والحفظ الدقيق، وقد وافق كلامه غالبًا كلام أهل النقد في الجرح والتعديل، كان- رحمه الله - ينقل بعض ألفاظ الجرح والتعديل عن الإمام الدارقطني وينقل أحيانًا أقوال بعض العلماء في الحكم على بعض الرواة ولا يعقب عليهم مما يدل على موافقته لهم، وقد رجع الأئمة الكبار لكتاب ابن حنزابة لمعرفة سبب جرح الراوي مما يدل على قدرته ومكانة كتبه بين العلماء، ثم تتبعت أقواله في الجرح والذي كان يستخدم فيه غالبًا لفظ "ضعيف"، وممن نقل أقوال ابن حنزابة في الجرح الحافظ ابن حجر - رحمه الله - وهو أمير المؤمنين في الحديث في زمانه وهذا يدل على مكانة الوزير ابن حنزابة - رحمه الله - ومعرفته بالرجال. وتتبعت أقواله في التعديل والتي تنوعت بين: ثقة، وشيخ صالح، وصدوق مغرق فِي الكتابة، وغيرها، مع مقارنتها بأقوال غيره من أئمة النقد، وقد تُعقِّب الوزير أبو الفضل ابن حنزابة في مسائل يسيرة كأسماء شيوخ بعض الرجال، ورجح بعض أقواله أئمة كبار.

Anahtar Kelimeler

حديث, وزير, ابن حِنزابة, الجرح, التعديل

Vizier Ja'far ibn Hinazabah and Some of His Opinions in the Science of Criticism and Emendation

Öz

The scholars of this ummah have shown great care for the Sunnah of the Prophet Muhammad ﷺ, especially at the time of fitnah. This led to the emergence of distinguished individuals dedicated to memorizing, documenting, and studying the Prophet's noble Sunnah and its chains of transmission. One such prominent figure in the field of Prophetic Hadith is Abu al-Fadl Ja'far bin al-Fadl bin al-Hassan bin al-Furat, the renowned scholar and minister, commonly known as Ibn Hanzabah. He was born in 308 AH and passed away in 391 AH. In this research, I aim to introduce Ibn Hanzabah, discuss his lineage, birth, upbringing, and the historical period he lived in, particularly during the Ikhshidid state and, furthermore, highlight his esteemed scholarly status in the field of Prophetic Hadith, his notable works, and the praise bestowed upon him by scholars of his time. I also focus on Ibn Hanzabah's contributions to the science of Al-Jarḥ and al-Ta'deel, which involves evaluating the credibility and reliability of narrators. The research will shed light on his methodology in this field, including his remarks and evaluations of narrators. His views align with the opinions of other renowned critics, indicating his meticulous knowledge and precise memorization skills. Ibn Hanzabah often cites the statements of Imam Al-Dhahabi, and at times, he quotes the opinions of other scholars when assessing narrators, displaying his agreement with their assessments. Prominent scholars referred to Ibn Hanzabah's book to understand the reasons behind his criticism of narrators, underscoring the significance of his writings among scholars. I also explore Ibn Hanzabah's statements in Al-Ta'deel, where he accredits narrators, using terms such as "trustworthy," "pious shaykh," "truthful and immersed in writing," among others. This is compared with the opinions of other renowned critics in the field. Additionally, Ibn Hanzabah's expertise extends to minor details, such as the names of certain individuals' teachers, and his opinions have been favored by esteemed scholars. By examining Ibn Hanzabah's works and perspectives in both al-Jarḥ and al-Ta'deel, this research contributes to a comprehensive understanding of his scholarly stature and his knowledge of narrators. It demonstrates his meticulous approach to assessing narrators and showcases his position among scholars of his time.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Vizier, Ibn Hanzabah, Al-jarḥ, Al-taʿdīl

Kaynakça

• Arnavut, Şuayb, Beşşar Avvâd Ma'ruf, İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tahriru Takribi't-Tehzib. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1417/1997.
• Bâbânî, İsmail b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bağdâdî. İzahü`l- Meknun fî Zeyl-i ala Keşfi`z-Zünun. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, ts.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit b. Ahmed b. Mehdi. Tarîhu Bağdâd. thk. Mustafâ Abdulkadir ‘Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2010/1431.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş'as b. İshâk es-Sicistânî. Sünen-i Ebû Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn b. Abdilhamîd. Sayda: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• E’sirî, Ahmed Me’mur. Mucez et-Tarihi’l-İslâmî Münzu Ahdi Âdem aleyhi’s-selâm ila Asrina’l-Hadir. b.y. ,1996/1417.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâ. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Ğarbi’l-İslâmî, h. 1414 1993.
• İbn Adiy el-Cürcânî, Ebu Ahmed Abdullah b. Adiy b. Abdullah b.Muhammed b. Mubarek. el-Kamil fi’d-Duafai’r-rical. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Me’vud. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997/1418.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasan bin Hebetüllah, Tarihü Dımeşk. thk. Ömer b. Ğarame el-Umrevî. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 1955/1415.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Dâru ihyai't-Türasi'il-Arabî, 1952/1271.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b.Hacer el-Askalânî. Muvafakâtül habirül habir fî Tahrîci ehâdîsül muhtasar. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefi, Suphi es-Seyyid Casim es-Samirai. Riyad: Rüşd Kitabevi, 1993/1414.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b.Hacer el-Askalânî. Lisânül mizan. thk. Abdulfettah Ebu Gudde. Beyrut: Dâru’l Beşairul İslamiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b.Hacer el-Askalânî. Tehzibü't-Tehzib. Hind: Dâiretü'l-Maârifi'n-Nizamiyye, 1326.
• İbn Hallikan, Ebü'l Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebi Muhammed b. İbrahim b. Ebû Bekir el-Bermekî el-Erbilî. Vefeyâtu'l-A'yan ve Enbâu Ebnâi'z-Zaman. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l Sadr, 1900. İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ali Şiri. Beyrut: Dâru İhyai't Türasi'l Arabiyye, 1988/1408.
• İbn Kutluboğa, Ebü'l-Fidâ Zeynüddîn Kâsım es-Sûdûnî. es-Sikât mimmen lem Yaka‘ fi’l-Kütübi’s-Sitte. thk. Şadi b. Muhammed b. Salim Al-i Numan. Sana: al-Numan el-İslami, 2011/1432.
• İbn Şeca’ el-Bağdâdî, Muḥammad b. Abdülganî. İkmâlü’l-İkmâl. thk. Abdulkayyum Abdullah Rabbi’n-Nebi. Mekke: Câmiatu Ümmü’l-Kurâ, 1990/1410.
• İbni Manzur, Ebu’l-Fadl Cemalüddin Mumammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensari. Muhtasaru Tarihi Dimeşk Liibni Asâkir. thk. Abdulhamid Merad, Muhammed Muti’, Riyad: Ruveyhetu’n-Nas. Dimeşk: Dâru’l-Fikr Li’t-Tebaati ve en-Neşr, 1984/1402.
• İbnü’l-Adîm, Ömer b. Ahmed b. Hibetillah b. Ebi Ceradetü’l-Ukayli. Buğyetu’t-Telebi fi Tarihi Halep. thk. Suheyl Zekkar. Beyrut: Dâru’l-Fikr. t.s.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. ed-Duafa vel Metrûkîn. thk. Abdullah el-Kâdi. Beyrut: Dâru’l Kütübil İlmiyye, 1986/1406.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el Muntazam fi Tarihi’l Müluk Vel Ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l Kütübil İlmiyye, 1992/1412.
• İbnü'l-Esîr, İzzettin Ebü'l Hasan Ali b. Ebi'l Kerem el-Cezeri. El-Kamil fi't-Tarih. Beyrut: Dâru’s Sadr, 1965/1385.
• Katip Çelebi, Mustafa b. Abdullah el-Konstantini El-Osmani. Selmü’l-Vusul ila Tabakati’l-Fuhul. thk. Muhammed Abdulkadir el-Arnauti. İstanbul: Mektebetü’l-İrsika, 2010.
• Kehale, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-Muellifin. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna. t.s.
• Kindî, Ebu Ömer Muhammed b. Yusuf b. Yakup el-Mısrî. Kitabü’l-Velât ve Kitabü’l-Kudât. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail ve Ahmed Feridü’l-Mezidi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003/1424.
• Makrizî, Takiyuddin Ahmed b. Ali b. Abdulkadir b. Muhammed. el-Muktefe’l-Kebîr. thk. Muhammed el-Ye’lavî. Beyrut: Dâru Ğarbi'l-İslâmî, 2006/1427.
• Mansurî, Ebu’t-Tayyib Nayif b. Salah b. Ali. İrşadü’l-Kâsî ve’d-Devânî İla Terâcimi Şuyuhu’t-Taberânî. Riyad: Dâru’l-Keyân. t.s.
• Mizzî, Cemaluddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzibu’l-Kemâl fi Esmai’r-Ricâl. thk. Beşar İ’vad Maruf. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 1980/1400.
• Reşid el-Attâr, Yahyâ b. Alî b. Abdillâh el-Kureşî el-Ümevî en-Nablusî el-Attâr. Nüzhetü’n-nâẓır fî ẕikri men ḥaddes̱e ʿan Ebi’l-Ḳāsım el-Beġavî. thk. Müş'il b. Bani el-Cibrin el-Metiri. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002/1423.
• Safedî, Salahaddin Halil b. Eybük b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Ernautî, Vetreki Mustafa. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turas, 2000/1420.
• Sâlihî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdulhadi ed-Dımeşkî. Tebakatü’l-Ulemai’l-Hadis. thk. Ekrem el-Buşî, İbrahim el-Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1996/1417.
• Sehmî, Ebu’l Kasım Hamza b. Yusuf b. İbrahim el-Kuraşî el-Cürcânî. Sualatu Hamza b. Yusuf el-Sehmi. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdulkadir. Riyad: Mektebetü’l-Mearif, 1984/1404.
• Sıbt İbnü’l Cevzî, Şemseddin Ebu’l Mezfer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah. Mir’atü’z-Zaman Fi Tevarihi’l- ‘Eyan. Dimeşk: Dâru’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2013/1434.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebi Bekr, Celaleddin es-Suyuti. Husnü’l-Muhadereti Fi Tarihi Mısır ve’l-Kahire. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi'l Kütübi'l Arabiyye, 1967/1387.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. Tabakâtu’l-Huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983/1403.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. Ravi fi Şerhi Tekribi’n-Nevevî. thk. Ebu Kuteybe Nezr Muhammed el-Feryâbî. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 2006/1427.
• Şeybânî, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsned, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Vâdîâşi, Ebu Cafer Ahmed b. Ali el-Belevî el-Vâdîâşî. Sebtu Ebî Cafer Ahmed b. Ali el-Belevî el-Vâdîâşî. thk. Abdullah el-İmrani. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslami, 1983/1403.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Târîḫu'l-İslâm ve vefeyâtü'l meşâhîr ve'l-aʿlâm. thk. Dr. Beşşâr Avvâd Ma'rûf. Beyrut: Dâru’l Ğarbi’l İslamiyye, 2003.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. el-İber fi Haberi Men Gaber. thk. Ebu Hacer Muhammed es-Said b. Besyuni Zaglul. Beyrut: Dâru’l Kütübil İlmiyye, ts.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. el-Muktena fi Serdi'l-Küna. thk. Muhammed Salih Abdülaziz Murad. Medine: el-Meclisi’l İlmiye Bil Cami'eti-l İslamiyye, 1988/1408.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Siyeru Alamin Nübela. Kahire: Dâru’l Hadis, 2006/1427.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Tezkiretül huffaz. Beyrut: Dâru’l Kütübil İlmiyye, 1998/1419.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. en-Nucumu’z-Zahire fî Muluki Mısır ve’l-Kahire. Mısır: Dâru’l-Kutub. t.s.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāti ve’l-aʿṣâr. Beyrut: Dâru’l Kütübil İlmiyye, 1997/1417.
• Zerkelî, Hayruddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Faris el-Dımeşkî. el-İ’lâm. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melayin, 2002.