Mâzerî’nin Usûl Anlayışı Üzerine

Yıl 2023, Sayı: 9, 69 - 89, 30.06.2023

Fatma Hazar

https://doi.org/10.51575/atebe.1288394

Öz

Mâzerî et-Temimî (ö. 536/1141) Endülüs’ün düşmesinden önce Kuzey Afrika’da yaşamış son fakihlerdendir. Malikî fıkhının usûl-i fıkıh yapısının oluşumunda önemli dönüm noktası olarak kabul edilen Îzâhu’l-Mahsûl min Burhâni’l-usûl isimli eserin müellifidir. Hadis, fıkıh, kelam, tıp ve fetvâ alanlarında kayda değer bilgi sahibi Mâzerî’nin usûlcülüğüne dair bir çalışmanın yapılmamış olması bu çalışmayı gerekli kılmıştır. Çalışmada Mâzerî’nin usûl anlayışı usûl-i fıkıh alanında yazdığı Îzâhu’l-Mahsûl isimli eser üzerinden incelenmektedir. Îzâhu’l-Mahsûl, Mâzerî’nin Şâfiî âlim İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî’nin (ö. 478/1085) el-Burhan fî usûli’l-fıkh isimli usûl-i fıkıh eseri üzerine yapılan bir şerhtir. Şerhedilen Cüveynî’nin el-Burhân isimli eseri, Şâfiî usûl-i fıkhının temel metinlerinden birisidir. Mâzerî bu önemli eser üzerine yaptığı şerhte, hocası Cüveynî’nin konu tasnifi ve sistematiğini takip etmiş, usûl-i fıkıh yazımında mütekellimin yöntemini uygulamıştır. Hocasının eseri ile benzerlikler taşımasına rağmen söz konusu şerh, tamamlanmamış hâliyle dahi yer verdiği görüşler ve değerlendirmeler ile müstakil bir eser mahiyetindedir. Mâzerî eserde hocasına muhalefet etmekten çekinmemiş, kendi ictihad usûlünü ortaya koymuştur. Araştırmaya inceleme konusu edilen Îzâhu’l-Mahsûl isimli eser, Şâfiî usûl-i fıkhının Malikî usûl-i fıkhını yöntem ve içerik açısından etkilemesi açısından önemli bir örnektir. Bu eser ile birlikte Mâlikî usûl-i fıkıh literatürü ve metinleri Îzâhu’l-Mahsûl’den örnek alınarak oluşturulmuştur. Mâzerî sonrası Malikî usûlcülere kaynak olan bu eser, aynı zamanda Şâfiî-Malikî usûl-i fıkıh etkileşiminin izlerini barındırdığı için inceleme konusu edilmiştir. Çalışma kapsamında Îzâhu’l-Mahsûl eserinde Mâzerî’nin usûl anlayışında öne çıkan ilkeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece Mâlikî usûl-i fıkhının hangi hususlar üzerine inşa edildiğinin net olarak ortaya konulması hedeflenmiştir. Mâzerî’nin usûl anlayışının içinde yetiştiği fikri ve siyasi ortamdan etkilenmemesi mümkün değildir. Bu durum göz önünde bulundurularak Mâzerî’nin hayatına, hocalarına, eserlerine ve yaşadığı dönemde Mağrib bölgesinin düşünsel ve siyasi atmosferine kısaca temas edilmeye çalışılmıştır. Yaşamına dair tüm detayların, Mâzerî’nin ilmî hayatına ve özelde usûlcülüğüne etkisi anlaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca Mazerî’nin usûl anlayışının öne çıkan unsurlarının tespiti, Mağrip bölgesindeki fıkhî yapının anlaşılması ve İslâm hukuk tarihi açısından bölgenin aydınlatılması açısından da önemlidir. Söz konusu saiklerle yapılan çalışma, Mâzerî’nin usûl anlayışını temel özellikleri açısından ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylece Mâzerî’nin Mâlikî usûl-i fıkıh anlayışına ve literatürüne yaptığı katkıya ışık tutmak amaçlanmıştır. Araştırmada nitel araştırma metotlarından doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda Mâzerî’nin görüşleri, kendisinden etkilendiği hocası Cüveynî’nin görüşleri ile mukayese edilmek suretiyle metin analizi uygulanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Usul-i Fıkıh, Endülüs, Malikilik, Mazeri

On al-Māzarī's Understanding of Usūl

Öz

Māzarī al-Tamimī (d. 536/1141) was one of the last jurists who lived in North Africa before the fall of al-Andalus. He is the author of Izāḥ al-Mahsūl, which is considered to be an important turning point in the formation of the uṣūl al-fiqh structure of Mālikī jurisprudence. The lack of studies on the uṣūl al-fiqh of al-Māzarī, who had considerable knowledge in the fields of ḥadīth, fiqh, theology, medicine, and fatwā, made this study necessary. This study examines al-Māzarī's understanding of uṣūl through his work Izāḥ al-Mahsūl in the field of uṣūl al-fiqh. Izāḥ al-Mahsūl is al-Māzarī's commentary on the Shāfiʿī scholar al-Juwaynī's (d. 478/1085) al-Burhan fi uṣūl al-fiqh on uṣūl al-fiqh. The commentary on al-Juwaynī's al-Burhān is one of the fundamental texts of Shāfiʿī usūl al-fiqh. In his commentary on this important work, al-Māzarī followed his teacher al-Juwaynī's subject classification and systematization and applied the method of the mutakallim in writing uṣūl al-fiqh. Although it bears similarities with his teacher's work, this commentary, even in its incomplete form, is an independent work with the opinions and evaluations it includes. Al-Māzarī did not hesitate to oppose his teacher in the work and put forward his own method of ijtihād. Izāḥ al-Mahsūl, which is the subject of this study, is an important example of the influence of Shāfiʿī uṣūl al-fiqh on Mālikī uṣūl al-fiqh in terms of method and content. With this work, the Mālikī uṣūl al-fiqh literature and texts were modelled after Izāḥ al-Mahsūl. This work, which was a source for post-Māzarī Mālikī jurists, is also the subject of this study because it contains the traces of the Shāfiʿī-Mālikī interaction in Islamic jurisprudence. Within the scope of the study, the principles that stand out in al-Māzari's understanding of uṣūl al-fiqh in his work Izāḥ al-Mahsūl were tried to be identified. In this way, it is aimed to reveal on which issues the Mālikī uṣūl al-fiqh is based. It is impossible for al-Māzarī's understanding of uṣūl al-fiqh cannot to be influenced by the intellectual and political environment in which he grew up. With this in mind, we have tried to briefly touch upon al-Māzarī's life, his teachers, his works, and the intellectual and political atmosphere of the Maghreb region during his lifetime. We have tried to understand the impact of all the details of his life on al-Māzarī's scholarly life and his uṣūlism in particular. In addition, determining the prominent elements of al-Māzarī's understanding of uṣūl is also important in terms of understanding the jurisprudential structure in the Maghreb region and illuminating the region in terms of Islamic legal history. This study aims to present al-Māzarī's understanding of uṣūl in terms of its basic features. Thus, it aims to shed light on al-Māzarī's contribution to the Mālikī understanding of uṣūl al-fiqh and its literature. The document analysis method, one of the qualitative research methods, was used in the study. In this context, the textual analysis was applied by comparing al-Māzarī's views with those of his teacher al-Juwaynī, by whom he was influenced.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Uṣūl al-fiqh, Andalusia, Mālikism, Māzarī

Kaynakça

• Abdulvehhab, Hasan Hasanî. Kitâbu’l-umr fi’l-musannifât ve’l-müellifîni’t-Tunûsiyyîn. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
• Abdülvehhâb, Hâdi Medenî. el-İmâmu’l-Mâzerî. Tunus: Dâru’l-Kütübü’ş-Şarkiyye, ts.
• Acar, Abdullah. Endülüs’te Hanefîlik. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Bozkurt, Birgül. “Fıkıh ve Siyaset Arasında Endülüs’te (B)ilim ve Felsefe”. Mukaddime 8/2 (2017), 303-329.
• Campoy, Maria Arcas. “Un Tratado De Derecho Comparado: El Kıtab Al-Qawanin De Ibn Ğuzayy”. Quademi di Studi Arabi, Istituto per l’Oriente C.A. Nallino 5/6 (1988 1987), 49-57.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Ebu Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Çelik, Ahmet. “Mağrib’de Eş’arilîğin Yayılmasında Bâkıllânî ve Cüveynî’nin Etkileri”. V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eşârîlik), 493-499.
• Çimen, Ali. Mâzerî (ö.536/1141), hayatı, eserleri ve “el-Mu’lim” isimli eseri özelinde şerhçiliği. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Dîb, Abdülazim ed-. İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdullah el-Cüveynî Hayatuh ve Âsruhu-Asâruh ve Fikruh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1981.
• Dîb, Abdülazim ed-. “Tevtie”. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim ed-Dîb. 19-78. Doha: Câmiatu Katar, 1978.
• Dîb, Abdülazim Mahmud ed-. Fıkhu İmâmi’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdullah el-Cüveynî: Hasâisuh-Eseruh, Menziletuh. Kuveyt: Dâru’l-Vefâ, 1988.
• Ebyârî, Ali b. İsmail el-. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî Usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman Bessâm el-Cezâiri. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’-z-Ziyâ, 2011.
• Ebyari, Şemseddin Ali b. İsmail el-. et-Tahkik ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman Bessâm el-Cezâiri. 4 Cilt. Havalli: Dâru’z-ziyâ, 2011.
• Hamadi, Dhouib. “Gazzâlî’nin Fıkıh Usûlü Çerçevesinde ‘el-Mustasfa min İlmi’l-Usûl’ Adlı Eserinin Konumu ve Kuzey Afrika Ülkelerindeki Mâlikî Mezhebine Etkisi”. Uluslararası Modern Çağ ve Gazzâli Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 143-160. Isparta: S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi, 2014.
• Hendrickson, Jocelyn. “Is al-Andalus Different? Continuity as Contested, Constructed, and Performed across Three Maliki ‘Fatwas’”. Islamic Law and Society 20/4 (2013), 371-424.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefa Burhâneddîn Muhammed. ed-Dibâcü’l-müzheb fi ma’rifeti a’yân ulemâi’l-mezheb. thk. Muhammed Ahmedî Ebu’n-Nur. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemseddin Ahmed. Vefeyâtu’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İsa, Ahmed. Mu’cemu’l-etıbbâ. Mısır: Matbaatu Fethullah İlyas Nuri ve Evladuhu, 1. Basım, 1942.
• Kâdı Iyâz, Iyaz b. Musa b. Iyaz. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li ma’rifa a’lam mezheb Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvit el-Tancî. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2010.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâzerî”. İslam Ansiklopedisi. 28/193-195. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Kesgin, Hafsa. Maliki Fıkıh Geleneğinde Nevâzil: Endülüs Örneği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kesgin, Hafsa. “Mâlikî Fıkıh Usûlünün Tarihsel Süreci”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2020), 505-535. https://doi.org/ 10.17120/omuifd.721948
• Koçinkağ, Mansur. “Usûl İlminde Rivâyet ve Şehâdet”. Hadis Tetkikleri Dergisi 13/2 (2015).
• Makkarî, Abbas Şehabeddin Muhammed b. Ahmed. Nefhu’t-tîb: Nefhu’t-tîb min gusni Endelusîr-râtîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Ma’mûrî, Tâhir. Fetâvâyı-’l-Mâzerî. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1994.
• Mâzerî, Muhammed b. Ali b. M uhammed et-Temîmî. Îzâhu’l-Mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammâr Talibî. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
• Mâzerî, Muhammed b. Ali b. Muhammed et-Temîmî. Şerhu’t-telkîn. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1997.
• Melkâvî, Bessâm İsmail Mahmud. Menhecu’l-İmâm Abdülmelik b. Yusuf el-Cüveynî fi’l-usûl min hilâl kitâbih el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Ürdün: Âlu’l-Beyt Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4., 2017.
• Sevgili, Mehmet Macit. Cüveynî’nin Kıyas Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tâcuddin Subkî, Abdulvehhab b. Ali b. Abdu’l-Kâfî. Tabakâtu’ş-Şafiiyyeti’l-kübra. thk. Mahmud Muhammed Et-Tınâhî - Abdulfettah el-Halvî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Kütübü’l-Arabiyye, 1964.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulkadir Abdullah Ani. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zuhaylî, Muhammed. el-İmâmü’l-Cuveyni İmâmu’l-Haremeyn. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.