Cumhuriyetin İlk Yıllarında Modern Toplum İnşa Sürecinde Sanayi Tesislerinin Rolü

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 405 - 435, 31.10.2021

Mutlu Kaya

https://doi.org/10.33688/aucbd.873551

Öz

Türkiye için cumhuriyet, rejim değişikliğinden öte topyekün bir değişimi ifade etmektedir. Modern bir ülke için ekonomik bağımsızlığı sağlamakla beraber toplumun düşünce yapısı ve kültürel yaşam üzerinde de birtakım yenilikler yapmak hedeflenmiştir. Hedeflenen yenilikleri halka anlatmak ya da kanunlaştırmaktan ziyade yaşamın bir parçası haline getirmek üzere örnek üretim ve yaşam alanları oluşturulmuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında bu amaçla kurulan sanayi tesislerinin kuruluş felsefeleri ve toplum üzerindeki etkilerinin açıklanması çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Saha çalışmaları ve doküman inceleme yöntemiyle elde edilen verilerin kullanıldığı araştırmada konu, yabancı sermaye, özel sektör ve devlet teşekküllerinden oluşan dokuz fabrika örneğinde ele alınmıştır. Fabrikalar, üretim tesislerinin yanında modern konutları, okulu, sineması, spor alanları, konferans salonları, eğlence tesisleri ile hem ülke ekonomisine katkı sağlayacak hem de modern yaşamın sembolü olacak birer okul olarak tasarlanmıştır. Cumhuriyet kültürünü yaymak üzere birer sosyal değişim projesi olarak tasarlanan bu fabrikaların, kuruldukları çevrelerin sosyal ve ekonomik hayatında önemli değişiklikler yaratarak model sanayi şehirleri ortaya çıkardıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, sanayileşme, toplumsal değişim, kültür değişimi, sanayi şehri

The Role of Industrial Plants in The Process of Modern Society Building in The First Years of The Republic

Öz

Republic represents a total change beyond regime changing for Turkey. In addition to ensure economic independence for a modern country, it was aimed to make some innovations on the mindset of the society and cultural life. Exemplary production and living spaces have been created in order to make the targeted innovations a part of life rather than explain or legalize them to the public. Explaining the founding philosophies of the industrial facilities established for this purpose in the first years of the Republic and their effects on the society constitutes the main purpose of the study. In the study in which the data obtained by field studies and document analysis method were used, the subject was discussed in nine factory samples consisting of foreign capital, private sector and state formations. In addition to their production facilities, factories were designed as school that would contribute to the national economy and would be a symbol of modern life with its modern residences, school, cinema, sports fields, conference halls, entertainment facilities. It has been determined that these factories, which had been designed as social change projects in order to spread the culture of the republic, created model industrial cities by creating significant changes in the social and economic life of the communities where they were established.

Anahtar Kelimeler

Modernization, Industrialization, Social change, Cultural change, Industrial city

Kaynakça

• Ahmad, F. (1995). Modern Türkiye’nin Oluşumu (Çev. Yavuz ALOGAN). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Ahmad, F. (2006). Bir Kimlik Peşinde Türkiye (Çev. Sedat Cem KARADELİ). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Akşam Gazetesi. (1937, 17 Ekim). Kayseri fabrikası Nazilli fabrikasını 3-2 yendi.
• Akpınar, D. (2013). Cumhuriyet Dönemi ( 1923-1950 )’nde Kayseri’nin İdari ve İktisadi Gelişimi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=1zw6GvYMe-q3Hf6HR-3US-sZ0iBHVcQeli3-T5Y0xW7sQu6dSUgTDSlPQ6-RnI2O.
• Aktan, O. (1998). Atatürk'ün ekonomi politikası: ulusal bağımsızlık ve ekonomik bağımsızlık. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetin 75. Yılı Özel Sayısı, 29-36. https://dergipark.org.tr/tr/pub/huefd/issue/42279/506996.
• Anonim (1948). Zingal Davasında Mevzubahis Olan Meseleler Hakkında Paris Üniversitesi İdare Hukuku Profesörü M. Marcel Waline’e Tevcih Edilen Suallerle Kendisinden Alınan Mütalaaname. Paris.
• Asiliskender, B. (2008). Modernleşme ve Konut; Cumhuriyet’in Sanayi Yatırımları ile Kayseri’de Mekansal ve Toplumsal Değişim. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=NtBAevXNhYaNqJFoAcdBdmAAwB9KeMSclqsYq1P-L2lwhEnSBi9g7jZ1ibvn6GSJ adresinden edinilmiştir.
• Asiliskender, B. (2009). Cumhuriyet sonrası kalkınma hareketi olarak sanayileşme ve mekânsal değişim. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (13), 153-170. https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43449/529933 adresinden edinilmiştir.
• Avcıoğlu, D. (1968). Türkiye’nin Düzeni (The Social Order of Turkey). İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Aydemir, Ş. S. (2003). Tek Adam Mustafa Kemal 1922-1938, 3. Cilt (16. Baskı.) İstanbul: Remzi.
• Aydoğan, M. (1999). Yeni Dünya Düzeni, Kemalizm ve Türkiye. İstanbul: Otopsi Yayınevi.
• Bancı, S. (2006). Şeker Şirketi ve Ankara Şeker Fabrikası Yerleşkesi. Ankara Mimarlar Odası Bülteni- Endüstri Mirası, 45(03), 36-40. http://www.mimarlarodasiankara.org/dosya/dosya3.pdf adresinden edinilmiştir.
• Baydar, N. (1935, 18 Eylül). Erciyaşın Gölgesinde. Ulus Gazetesi.
• Berkes, N. (1996). Türkiye’de Çağdaşlaşma. (Yay. Haz. Ahmet Kuyaş), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Yayınları.
• Bigat, B. (2017). Kuruluşu ve İlk Yıllarında Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=7lOJX8w_8PRQU1mSHU6-jnnSSrNYTVxB7OjlcroD9sfC8xyfw_EFHVQ4DP5KSLTc. adresinden edinilmiştir.
• Boratav, K. (1974). 100 Soruda Türkiye'de Devletçilik. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Boratav, K. (2003). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, (7. Baskı), Ankara: İmge Kitabevi.
• Bozdoğan, S. (2001). Modernizm ve Ulusun İnşası (Erken Cumhuriyet Türkiyesi'nde Mimari Kültür) (Çev. Tuncay BİRKAN). İstanbul: Metis Yayınları.
• Cebecik, H. (2017). Türkiye’nin Sanayileşmesi Sürecinde Ağır Sanayii Kuruluşu Olarak Karabük Demir ve Çelik Fabrikası 1937-1995. Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=q3-d9QtLoVA2OMExHSkJpeB3OELXOKlQ63XucMcqOTH1xl7VXFDqMIT2n-ih-NQd. Adresinden edinilmiştir.
• Cumhuriyet Gazetesi. (1937, 28 Ağustos). İnebolu Sporcuları Ayancık’ta.
• Cumhuriyet Gazetesi. (1939, 11 Haziran). Köylü Elbiseleri.
• Cumhuriyet Gazetesi. (1943, 19 Kasım). Doktor Aranıyor.
• Çulhaoğlu, M. (2007). Modernleşme, Batılılaşma ve Türk Solu. Modernleşme ve Batıcılık. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 3 içinde (170-174). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirer, İ. (2013). Türkiye Cumhuriyeti Kuruluş Dönemi Sanayileşme Stratejisi: Alpullu ve Uşak Şeker Fabrikaları Örneği. Ankara Harp Akademileri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=iTkOhwevEenJZ3onUvs52rD_80B3q9LsqxvIO7ZhfyJECdXuOizTBbEBz1ZASbwF.
• Doğan, H., Kocaman, S., Çakır, N., Üngüren, E. (2011). Çağdaş işletmelerin sosyal sorumluluk anlayışı ekseninde Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası örneği ve cumhuriyet kültürünün yerleşmesindeki rolü. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 3(1), 183-200. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uaifd/issue/21591/231839.
• Doğan, M. (2013). Türkiye sanayileşme sürecine genel bir bakış. Marmara Coğrafya Dergisi, 28, 211-231. https://dergipark.org.tr/tr/pub/marucog/issue/475/3931.
• Durukan Kopuz, A., Tetik, T. (2016). Trakya’da modern yaşamın izleri; Alpullu Şeker Fabrikası ve işçi konutları. International Journal of Architecture and Design, 2, 53-68. https://arch.aydin.edu.tr/wp-content/uploads/2020/03/arch_v2i2004.pdf.
• Durukan Kopuz, A. (2018). Alpullu Şeker Fabrikası ve işçi konutları. METU Journal of the Faculty of Architecture, 35 (2). doi:10.4305/METU.JFA.2018.2.7.
• Ekin, N. (1960). Memleketimizde İşçi Devri Mevzuunda Yapılan Araştırmalar ve Ortaya Koyduğu Neticeler. Journal of Social Policy Conferences. (9-10-11), 123-192. 8.03.2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusskd/issue/900/10126 adresinden alındı.
• Eldeş, I. Y. (2019). Sümerbank Dokuma Fabrikaları’nın Dönüşümü (1935-2019): Kayseri, Ereğli, Nazilli, Bursa ve Malatya Örnekleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=aEzj_IdWAsjiSAfK3qwrBkuYVGVNEIuZ57ReIg0XWlISY5mEDiiMhMpObU-Nma4B adresinden edinilmiştir.
• Eren, A. A., Tuna, S. (2018). Birinci sanayi planı kapsamında kurulan Sümerbank Dokuma Fabrikalarında beslenme, giyim, kreş ve okul olanakları (1935-1950). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 63 (Güz) 2018, 165-202. doi:10.1501/Tite_0000000511.
• Freyer, H. (2018). Sanayi Çağı. (Çev. H. Batuhan, B. Akarsu). Ankara: Doğu Batı Yayınları
• Georgeon, F. (2000). Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900-1930 (Çev. A. Berktay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gökalp, Z. (1952). Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Jusdanis, G. (1998). Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür (Çev. T. Birkan). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kaliber, A. (2007). Türk Modernleşmesini Sorunsallaştıran Üç Ana Paradigma Üzerine. Modernleşme ve Batıcılık. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 3 içinde (107-125). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaya, H. (2008). Atatürk Dönemi’nde Devletçilik Modelinin Hazırlık ve Başlangıç Evresinde Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri (1930-1934). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=-Z0vbSUgrhM9fXoGkRe6QyhhuELncWvkqpOkLdkmQRLh-rM9pwwK-aqOrecfsC4e. adresinden edinilmiştir.
• Kaya, M. (2011). Türkiye’nin İlk Sanayi Kasabalarından Biri, Ayancık Sinop. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=EEdeQgIdFRxX5NbvVau-AoNEBmKiddt0KeFnw_ph2MqVLirvJLDx3MsZmkeZ9F0i. adresinden edinilmiştir.
• Kaya, M., Yılmaz, C. (2016). Sanayide yer seçimini etkileyen faktörlere bir örnek: Türkiye Kibrit İnhisarı ve Sinop Kibrit Fabrikası. Doğu Coğrafya Dergisi, 21(35), 107-130. doi:10.17295/dcd.69509.
• Kaya, M., Yılmaz, C. (2018). Bir Anadolu kentinin kuruluş ve gelişmesinde sanayinin etkisi: Ayancık örneği. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1), 167-188. doi:10.30803/adusobed.346754.
• Kemal, R. (1933, 2 Kasım). Alpullu fabrikası şeker sanayii için mektep oldu. Akşam Gazetesi.
• Keyman, E. F., İçduygu, A. (1998). Türk Modernleşmesi ve Ulusal Kimlik Sorunu: Anayasal Vatandaşlık ve Demokratik Açılım Olasılığı. 75. Yılda Tebaadan Yurttaşa Doğru. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kiper, M. (2004). Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve Türkiye Cumhuriyeti Demir-Çelik Öyküsü. Mühendislik Mimarlık Öyküleri-I, Ankara: TMMOB.
• Kiper, M. (2006). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Sanayi Politikaları ve Sümerbank. Mühendislik Mimarlık Öyküleri-2, Ankara: TMMOB.
• Kutay, C. (1939, 18 Mayıs). Değişme. Ulus Gazetesi.
• Lewis, B. (1993). Modern Türkiye'nin Doğuşu. (Çev. M. Kıratlı). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Livan, H. F. (2020). Türk siyasal düşüncesinde modernleşme ve bergsonculuk: anti mi alternatif mi?. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 75 (4), 1443-1467. doi: 10.33630/ausbf.749951.
• Mahmut, E. (1930) Sakin Ayancık’ta içtimaî hayat nasıl uyandı? Akşam Gazetesi.
• Mango, A. (2000). Atatürk (Çev. Füsun Doruker). İstanbul: Yeni Bin Yıl Sabah Kitapları.
• Mardin, Ş. (2011). Türk Modernleşmesi, Makaleler 4, (20. Baskı) (Çev. Tuncay Önder), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Moore, I. (2014). Cultural and Creative Industries Concept–A Historical Perspective. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 110, 738-746. doi: org/10.1016/j.sbspro.2013.12.918.
• Mülayim, A., Kaprol, T. (2016). İşçi sınıfı için modern yaşamın kodları: Alpullu Şeker Fabrikası. Ejovoc (Electronic Journal of Vocational Colleges), 6 (1), 25-32. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ejovoc/issue/36628/416967.
• Mümtaz, T. (1930). Orta Anadolu’da Seyahat Mektupları: 3. Vakit Gazetesi.
• Mümtaz, T. (1931). Seyahat mektupları. Ayancık Şenleniyor. Vakit Gazetesi.
• Nabi, Y. (1936, 9 Eylül). Endüstrimizin Şevkat Kucağında. Ulus Gazetesi.
• Oğur, N. (2015). Eskişehir Şeker Fabrikası. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir. 20.01.2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=sY7m19PfcL6F1NUw-cr80HNbOjkGWjz7NGreqbHiY8XBAItpOnIro39_UA4NfpGA. adresinden alınmıştır.
• Öden, İ. (2014). Siz GIDI GIDI gazetesi'ni bilir misiniz? 10.10.2020 tarihinde http://sumerbank.blogspot.com/2014/03/siz-gidi-gidi-gazetesini-bilir-misiniz.html.
• Öden, İ. (2016). Sümerbank ve Sağlık. 10.10.2020 tarihinde http://sumerbank.blogspot.com/2016/02/sumerbank-ve-saglk.html.
• Öden, İ. (2017). Herkese Sümerbank'ın Koynunda Bir Yer Vardı. 10.10.2020 tarihinde http://sumerbank.blogspot.com/2017/10/herkese-sumerbankn-koynunda-bir-yer-vard.html
• Özcan, K. (2020). Cumhuriyet dönemi sanayi kentinin biyografisi: Kırıkkale. Journal Of Geography, (40), 40. doi:10.26650/JGEOG2019-0033.
• Özen Aytemur, J. (2007).1930-1945 Yılları Arasında Türk yönetim düşüncesi: Sümerbank Örneği Üzerinden Tarihsel Bir Çözümleme. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. Antalya. 19.12.2020 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=NtBAevXNhYaNqJFoAcdBdpe2zqmUJZSbaiZPxOUEukdDQ8yKImUj-oArsmtqaFa5 adresinden alınmıştır.
• Pamuk, Ş., Owen, R., (2002). 20. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Peri, B. (2006). Cumhuriyet Dönemi Endüstri Yapıları ve Yerleşkeleri Kayseri ve Nazilli Sümerbank Fabrikaları. Ankara Mimarlar Odası Bülteni-Endüstri Mirası, 45(03). http://www.mimarlarodasiankara.org/dosya/dosya3.pdf.
• Saltresearch (2020). İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş. Alpullu Şeker ve İspirto Fabrikaları. 11.12.2020 tarihinde https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/195731.
• Semiz, Y., Toplu, G. (2019). Cumhuriyet döneminde devlet tarafından kurulan ilk sanayi kuruluşu Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(45). doi:10.21563/sutad.636097.
• Sertel, S. Z. (1927, 5 Kasım). Kadınlık Aleminde Olup Bitenler. Cumhuriyet Gazetesi.
• Sinop Gazetesi. (1927, 26 Aralık).
• Sinop Gazetesi. (1929, 18 Mart).
• Sümer Bank İnşaat Fen Heyeti. (1944). Sümerbank Amele Evleri ve Mahalleleri. Arkitekt. 11.01.2021 tarihinde http://dergi.mo.org.tr/dergiler/2/118/1344.pdf adresinden alındı.
• Tekeşin, H. (2012). Alpullu Şeker Fabrikası Tarihi. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Uşak. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=1zw6GvYMe-q3Hf6HR-3USzXUEeBjb2lNeJKlFhnkDtSYbU7k5LBwCyL18x64j5qe.
• Toynbee, A. J., Kirkwood, K. P. (2009). Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu. (Çev. Ç. K. Yargıcı, N. Uğurlu). İstanbul: Örgün Yayınları.
• Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB). (2016). Cumhuriyetin Sanayi Okulu: Sümerbank. 10.11.2020 tarihinde http://haber.tobb.org.tr/ekonomikforum/2016/e266/files/assets/common/downloads/publication.pdf.
• Ulus Gazetesi (1933, 20 Şubat). Fabrikada Hayat.
• Ulus Gazetesi. (1935, 20 Eylül). Sümerbank- Doktor Aranıyor.
• Ulus Gazetesi. (1937, 5 Kasım). Ereğli Bez Fabrikası Şehirde Hayat ve Hareket Doğurdu.
• Ulus Gazetesi (1938, 18 Mayıs). Sümerbank.
• Utkugün, C., Ortak, Ş. (2018). 1939-1945 yılları arasında halkın sosyo-ekonomik düzeyini iyileştirmeye yönelik bir çözüm: köylü tipi ve halk tipi elbise uygulamaları. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 5 (9), 22-44. doi: 10.20860/ijoses.373619.
• Uzel, F. (1935, 25 Haziran). Kayseri Fabrikası. Cumhuriyet Gazetesi.
• Ünal, Ç. (2010). Türkiye’de Sanayi (Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Yapısı). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Vakit Gazetesi. (1931, 29 Ekim). Fen Fakültesi talebesi Alpullu’dan geldi.
• Yavaşoğlu, F., Özgül, C. G. (2020). Endüstri mirasının korunması ve dönüşümü: Malatya Şeker Fabrikası yerleşkesi örneği. İdealkent, 11(Kentleşme ve Ekonomi Özel Sayısı), 1-1. doi:10.31198/idealkent.680959.
• Yücel, T. F. (2015). Cumhuriyet Türkiye'sinin Sanayileşme Öyküsü. Ankara: Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV).
• Zürcher, E. J. (1999). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi (Çev. Y.S. Gönen). İstanbul: İletişim Yayınları.