OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDAN GÜNÜMÜZE DİNİN EĞİTİM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Yıl 1999, Cilt: 32 Sayı: 1, - , 01.06.1999

Kemal İnal

https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000019

Öz

Bu makalede, Osmanlıdan günümüze
dinin eğitim üzerindeki etkileri, tarihsel bir perspektif içinde incelenmekte,
konuya ilişkin çeşitli çıkarımlarda bulunulmaktadır. İktisadi, siyasal ve
bilimsel alanlarda gerçekleşen değişimlerin dinin eğitim üzerindeki etkilerini
süreç içerisinde ortadan kaldırmaya yöneldiği öne sürülmekte ve bu durum,
çeşitli etmenler nedeniyle doğal bir değişim olarak değerlendirilmektedir.
Osmanlıdan günümüze, dinin eğitim üzerindeki etkilerinin giderek azaldığı
belirtilmekle birlikte, günümüz "Türk" eğitim sisteminin geleneksel
omurgalı modern bir eğitim yapısı gösterdiği, dolayısıyla siyasal iktidarın
eğitimi meşrulaştırıcı bir aygıt olarak kullanmada gelenekten (din) kopamadığı
öne sürülmektedir.

Osmanlıdan günümüze dinin (müslümanlık) eğitim
üzerinde önemli etkileri olmuştur. Bu etki, siyasal yapılanması (devlet
örgütlenmesi ve çevredeki uç yöneticilerin oluşturduğu yönetsel ilişkiler ağı),
toplumsal hayatı ve geleneksel kültürü dine göre anlamlandırılan ve meşruiyet
kazanan, kurumsal örgütlenişte temel referans kaynağı olarak otantik (folk
İslâm) dinsel pratiklerden ziyade merkezi-resmi din adamlarının uhrevi ya da dünyevi
kararlarına dayanan Osmanlı İmparatorluğu'nun altı yüzyıllık "talim ve
terbiye^li sini şekillendirmiştir. Geleneğin üzefine kurulduğu temel
etken olarak dinsel düşünüş ve pratikler bütünü, karmaşık ya da ileri derecede
kurumsal bir örüntü göstermeyen "ilkel" eğitsel sosyalleş(tir)me
alışkanlıklarından "İlmiyye” tabakasının ("şeriat ve fıkıh işleriyle
uğraşan sarıklı sınıfı ve onların meslekleri" ^l ),
yetiştirilmesinde başvurulan ileri derecede gelişmiş bilgi ve becerilere kadar
geniş bir çerçevede etkili olmuştur. Bu çerçeve, kabaca geleneksel İslâmi
eğitimin yönünü önemli ölçüde etkilemiştir. O halde, Osmanlı İmparatorluğu'ndan
günümüze İslâmi değerlerin eğitim üzerindeki etkisini en geniş açıdan
geleneksel bir form içinde 

bulmak olasıdır. Bu geleneksel form, Batı'da bir üretim biçimi olarak
kapitalizmin, bir siyasal ve toplumsal sınıf olarak burjuvazinin ve bu sınıfın  dünya görüşü
olarak Aydınlanma ideolojisinin, Pozitivist felsefenin ve Modernizmin
gelişiminin temel parametreleri (bilim ve akla mutlak inanç, geleneksel yaşama
karşı ımdem hayat tarzı, siyasal ve toplumsal yaşamda laik örgütlenmeler,
sanayi üretimine dayalı kent-fabrika merkezli yaşam döngüsü ve geleceğe yönelik
ilerlemeci iyimserlik vb.) egemenlik kurdukça zayıflamaya, nitelik değiştirmeye
ve varolanı olabildiğince muhafaza etme çabasına doğru bir evrilme
göstermiştir. Ancak, bu evrilme sürecinde, özellikle Tanzimat dönemiyle
birlikte örnek alınmaya çalışılan Batı süreci/ömeği, yanlış teşhislere dayalı
kısır politikaların bir takliti olmaktan pek öteye geçememiş, yeni süreçlerin
eskiye dönülerek kavranabileceği sanılmıştır. 19. yüzyılla birlikte 'her şeyin
başı-sonu eğitimdir' denilerek modem askeri eğitimle modemleşme sürecine
girilmeye çalışılırken, Batı'nın 15. yüzyıldan itibaren girdiği yapısal dönüşüm
(kabaca feodalizmden kapitalizme doğru olan değişim), daha sonra (18. yüzyıl)
gerçekleştirilen kent merkezli sanayinin ihtiyaç duyduğu kitlesel eğitim
sürecinin öncelikle maddi temelde değişimleri gerektirdiği görülememiş ya da anlaşılamamıştır.
Gösterilen çabalar ve yapılan tartışmalarda, toplumsal yapıdaki temel
dönüşümler gerçekleşmeden eğitimin ancak kısmi bir çözüm olabileceği
kavranamamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu ve
Türkiye'de eğitimin üzerindeki dinin etkisini anlayabilmek için güçlü bir
gelenek içinde kendini ifade eden İslâmi eğitim anlayışını irdelemek gerekir.
İslâmi eğitim anlayışının irdelenmesi, günümüzde hâlâ Türkiye'nin eğitim
sistemini etkilemeye devam eden geleneksel omurgalı modern eğitim anlayışını
(modem görünümlü ve fakat din ile beslenen muhafazakar bir milliyetçiliğe
dayalı eğitim) anlamak bakımından önemlidir. Ancak, eğitsel kurum, düşünce ve
uygulamaların Osmanlı toplumsal yapısı içinde ne tür bir işlevi yerine
getirdiği sorusu, Osmanlı düzeninin nasıl bir yapı arzettiği sorusunun
yanıtlanmasına bağlıdır.

Anahtar Kelimeler

osmanlı imparatorluğu, din, eğitim

Kaynakça

• Akçam, Taner. (1992), Siyasi Kültürümüzde Zulüm ve İşkence, İstanbul: İletişim yay.