Dini sembol ve kıyafet sınırlamalarında iki farklı yaklaşım: İnsan Hakları Komitesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarının devletlerin uluslararası yükümlülükleri bakımından tahlili

Yıl 2015, Cilt: 64 Sayı: 4, 1113 - 1160, 01.12.2015

Erkan Duymaz

https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001800

Cited By: 1

Öz

Din ve vicdan özgürlüğünün önemli bir unsuru olan dini kıyafet giyme ve dini sembol taşıma özgürlüğü Avrupa insan hakları gündeminin değişmeyen başlıklarından biri olmaya devam etmektedir. İlk olarak İslami başörtüsü üzerinde yoğunlaşan tartışmalar son yıllarda kipa, haç ve Sih türbanı gibi diğer dini sembolleri de içine almış ve son olarak burka ve peçe gibi insan yüzünü gizleyen kıyafetlerin kamuya açık alanlarda yasaklanmasına kadar genişlemiştir. Başta Türkiye ve Fransa olmak üzere Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletlerde yürürlükte olan dini kıyafet ve sembol sınırlamalarının önemli bir bölümünü bir hak ihlali olarak değerlendirmeyen ve bu konuda devletlere geniş bir takdir payı bırakan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu tutumu nedeniyle eleştirilere hedef olmuştur. Son yıllarda, benzer hatta bazen aynı konulu başvuruları inceleyen
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi ise söz konusu sınırlamaları
Avrupa Mahkemesi’nden farklı bir yaklaşımla incelemiş ve din ve vicdan
özgürlüğüne aykırı bulmuştur. Bu çalışmanın amacı, Mahkeme’nin ve
Komite’nin kararlarından yola çıkarak iki organ arasındaki yaklaşım
farklılığını ortaya koymak ve bu durum karşısında devletlerin insan
haklarına ilişkin sözleşmelerinden kaynaklanan yükümlülüklerinin nasıl
yorumlanması gerektiği sorusuna cevap aramaktır.

Anahtar Kelimeler

Dini Sembol, Dini Kıyafet, Türban, Başörtüsü, Haç, Burka, Laiklik, Din ve Vicdan Özgürlüğü, Fransa, Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, İnsan Haklar Komitesi, Takdir Payı, Ölçülülük İlkesi.

Two Different Approaches to the Restrictions on Religious Symbols and Clothing: Analysis of the Human Rights Committee’s and the European Court of Human Rights’ Case Law in terms of States’ Obligations under International Law

Öz

Freedom to wear religious symbols or clothing, which is an important component of the freedom of religion and conscience, continues to be one of the permanent topics of the European human rights agenda. The discussions which were initially centered around the Islamic headscarf have, in recent years, included other religious symbols like kippah, cross and Sikh turban and finally expanded to the ban on the burqa and the face veil in public space. The European Court of Human Rights who didn’t consider, in a significant number of the cases, the restrictions on wearing religious symbols -especially in Turkey and France- as a violation of freedom of religion and leaved a wide margin of appreciation to the states in this regard, has been the target of criticism. However the United Nations Human Rights Committee has adopted a different approach and found a violation of the said freedom concerning similar and sometimes identical individual applications. This study aims to reveal the difference between the Court’s and Commitee’s approaches by analysing relevant case law and tries to find an answer to the question of how the state obligations arising from human rights treaties should be interpreted faced with this situation

Anahtar Kelimeler

Religious Symbol, Religious Clothing, Turban, Headscarf, Cross, Crucifix, Burqa, Secularism, Freedom of Religion and Conscience, France, Turkey, European Court of Human Rights, Human Rights Committee, Margin of Appreciation, Principle of Proportionality

Kaynakça

• Aliefendioğlu, Yılmaz, “Laiklik ve Laik Devlet”, İbrahim Ö. Kaboğlu (derleyen), Laiklik ve Demokrasi, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 73- 128.
• Altıparmak, Kerem; Karahanoğulları, Onur, “Pyrrhus Zaferi: Leyla Şahin/Türkiye, AİHM/Hukuk, Düzenleyici İşlem/Kanun”, Hukuk ve Adalet Dergisi, yıl 1, sayı 3, Temmuz-Eylül 2004, s.249-276.
• Belelieu, Christopher D., “The Headscarf as a Symbolic Enemy of the European Court of Human Rights’ Democratic Jurisprudence: Viewing Islam Through a European Legal Prism in Light of the Sahin Judgment”, Columbia Journal of European Law, 2006, s. 573-623. (12 Colum. J. Eur. L. 573).
• Bleiberg, Benjamin D., “Unveiling the Real Issue: Evaluating the European Court of Human Rights’ Decision to Enforce the Turkish Headscarf Ban in Leyla Sahin v. Turkey”, Cornell Law Review, 2005, s. 129-168. (91 Cornell L. Rev. 129).
• Brems, Eva; Bribosia, Emmanuelle; Rorive, Isabelle; Van Drooghenbroeck, Sébastien, “Le port de signes religieux dans l’espace public: vérité à Strasbourg, erreur à Genève?”, Journal des Tribunaux, 2012, s. 602- 603.
• Bribosia, Emmanuelle; Caceres, Gabrielle; Rorive, Isabelle, “Les signes religieux au cœur d’un bras de fer: la saga Singh”, Revue trimestrielle des droits de l’homme, 2014, n° 98, s. 495-513.
• Bribosia, Emmanuelle; Rorive, Isabelle, “Le voile à l’école: une Europe divisée”, Revue trimestrielle des droits de l’homme, 2004, n° 60, s. 951- 983.
• Conseil d’État, Rapport public 2005, La Documentation française, Paris, 2005. http://www.conseil- etat.fr/content/download/373/1147/version/1/file/rapportpublic2005.pdf (erişim tarihi: 05.01.2015)
• Deguergue, Maryse, “Çağdaş Fransız Demokrasisinde Laikliğin Anlamı”, İbrahim Ö. Kaboğlu (derleyen), Laiklik ve Demokrasi, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 197-209.
• Delmas-Marty, Mireille; Izorche, Marie-Laure, “Marge national d’appréciation et internationalisation du droit. Réflexions sur la validité formelle d’un droit commun pluraliste”, Revue internationale de droit comparé”, 2000, No:4, s. 753-780.
• Dhommeaux, Jean, “Les mécanismes internationaux de protection des libertés et droits fondamentaux” in Thierry-S. Renoux (dir.), Protection des libertés et droits fondamentaux, La documentation française (les notices), 2007, Paris, s.71-78.
• Doğru, Osman ve Nalbant, Atilla, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi – Açıklama ve Önemli Kararlar, 2. Cilt, Legal, İstanbul, 2013.
• Duymaz, Erkan, L’effet horizontal de la Convention européenne des droits de l’homme. Etude de droit public, Presses Académiques Francophones, Saarbrücken, 2013.
• Fabre-Alibert, Véronique, “La loi française du 15 mars 2004 encadrant, en application du principe de laïcité, le port de signes ou de tenues manifestant une appartenance religieuse dans les écoles, collèges et lycées publics: vers un pacte social laïque?”, Revue trimestrielle des droits de l’homme, 2004, n° 59, s. 575-609.
• Hervieu, Nicolas, “Un nouvel équilibre européen dans l’appréhension des convictions religieuses au travail” La Revue des droits de l’homme, Actualités Droits-Libertés, 2013, s. 1-11. http://revdh.org/2013/01/24/nouvel-equilibre-europeen-apprehension- convictions-religieuses-au-travail/ (erişim tarihi: 05.01.2015).
• Joseph, Sarah, “United Nations Human Rights Committee: Recent Cases”, Human Rights Law Review, 6 (2006), s. 361-377.
• Kılınç, Ümit, “Lautsi ve Diğerleri/İtalya Kararı: Hangi Din, Hangi Laiklik? Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Takdir Yetkisi Teorisi İle Devletin Dinlere Karşı Tarafsızlığı Prensibi Üzerine”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Cilt:1, Yıl:2, Sayı:7 (Ekim 2011), s. 93-122.
• Kurt, Hayrettin, “Din ve İnanç Özgürlüğü Bağlamında Dini Sembollerin Kullanımının Mukayeseli Hukuk Bakımından Değerlendirilmesi”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XVII, S. 1-2, (2013), s. 201-232.
• Küçük, Tevfik Sönmez, “Fransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılması”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl:68, Sayı: 2010/1, s. 95-108.
• Lerner, Natan, “International Law and Religion: How Wide the Margin of Appreciation? The Turkish Headscarf Case, the Strasbourg Court and Secularist Tolerance”, Williamette Journal of International Law & Dispute Resolution, 2005, s. 65-85. (13 Willamette J. Int'l L. & Dispute Res. 65).
• Marguénaud, Jean-Pierre, Cour européenne des droits de l’homme, Dalloz, Paris, 2008.
• Mathieu, Cécile; Gutwirth Serge; De Hert, Paul, “La croix et les juges de la Cour européenne des droits de l’homme: les enseignements des affaires Lautsi, Eweida et Chaplin”, Journal européen des droits de l’homme/European Journal of Human Rights, 2013, n° 2, s. 66-96.
• McGoldrick, Dominic, “Religion in the European Public Square and in European Public Life – Crucifixes in the Classroom?”, Human Rights Law Review, 11 (2011), s. 451-502.
• Ouald Chaib, Saïla, “Freedom of Religion in Public Schools: Strasbourg Court v. UN Human Rights Committee”, http://strasbourgobservers. com/2013/02/14/freedom-of-religion-in-public-schools-strasbourg- court-v-un-human-rights-committee/ (erişim tarihi: 20.02.2015).
• Ouald Chaib, Saïla, “Ranjit Singh v. France: The UN Committee asks the questions the Strasbourg Court didn’t ask in turban http://strasbourgobservers.com/2012/03/06/ranjit-singh-v-france-the-un- committee-asks-the-questions-the-strasbourg-court-didnt-ask-in-turban- case/ (erişim tarihi: 05.01.2015). case”,
• Ouald Chaib, Saïla,“Mann Singh wins turban case in Geneva after losing in Strasbourg”, http://strasbourgobservers.com/2013/11/19/mann-singh- wins-in-geneva-after-losing-in-strasbourg/ (erişim tarihi: 05.01.2015).
• Pearson, Megan, “Article 9 at a Crossroads: Interference Before and After Eweida”, Human Rights Law Review, 13 (2013), s. 580-602.
• Rorive, Isabelle, “Religious Symbols in the Public Space: In Search of a European Answer”, Cardozo Law Review, (Vol. 30:6) 2009, s. 2669-2698.
• Ruet, Céline, “ L’interdiction du voile intégral dans l’espace public devant la Cour européenne: la voie étroite d’un équilibre”, La Revue des droits de l’homme, Actualités Droits-Libertés, 2014, s. 1-12. http://revdh.revues. org/862 (erişim tarihi: 05.01.2015).
• Sudre, Frédéric, Droit européen et international des droits de l’homme, Presses universitaires de France, 9e éd., Paris, 2008.
• Şencan, Hüdai, Bazı Avrupa Ülkelerinde Din ve Devlet İlişkisi, Rapor, Türkiye Büyük Millet Meclisi Araştırma Merkezi, Kasım 2011.
• Ulusoy, Ali, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Üniversitelerde Türban Yasağına İlişkin Kararları Üzerine Notlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2004, s. 125-134.
• Yükleyen, Ahmet ve Kuru, Ahmet T., Avrupa’da İslam, Laiklik ve Demokrasi. Fransa, Almanya ve Hollanda, Tesev yayınları, 2006.
• AİHK, X./Birleşik Krallık, n° 7992/77, 12.07.1978.
• AİHK, Calcerrada Fornieles ve Cabeza Mato/İspanya, n° 17512/90, 06.07.1992.
• AİHK, Karaduman/Türkiye, n° 16278/90, 03.05.1993.
• AİHM, Handyside/Birleşik Krallık, n° 5493/72, 07.12.1976.
• AİHM, Sunday Times/Birleşik Krallık, n° 6538/74, 26.04.1979.
• AİHM, Otto-Preminger-Institut/Avusturya, n° 13470/87, 20.09.1994.
• AİHM, Büyük Daire, Cha’are Shalom Ve Tsedek/Fransa, n° 27417/95, 27.06.2000
• AİHM, Dahlab/İsviçre, n° 42393/98, 15.02.2001 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Phull/Fransa, n° 35753/03, 11.01.2005 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Büyük Daire, Leyla Şahin/Türkiye, n° 44774/98, 10.11.2005.
• AİHM, Köse ve 93 diğer başvurucu/Türkiye, 26625/02, 24.01.2006 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Kurtulmuş/Türkiye, n° 65500/01, 24.01.2006 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Araç/Türkiye, n° 9907/02, 19.09.2006 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, El Morsli/Fransa, n° 15585/06, 04.03.2008, (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Maschino/Fransa, n° 10447/03, 16.10.2008.
• AİHM, Shingara MannSingh/Fransa, n° 24479/07, 13.11.2008 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Doğru/Fransa, 27058/05, 04.12.2008.
• AİHM, Kervancı/Fransa, 31645/04, 04.12.2008.
• AİHM, Association de citoyens Radko et Paunkovski/Makedonya eski Yugoslav Cumhuriyeti, n° 74651/01, 15.01.2009.
• AİHM, Jasvir Singh/Fransa, 25463/08, 30.06.2009 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Ranjit Singh/Fransa, 275/61, 30.06.2009 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Aktaş/Fransa, 43563/08, 30.06.2009(kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Bayrak/Fransa, 14308/08, 30.06.2009(kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Gamaleddyn/Fransa, 18527/08, 30.06.2009 (kabul edilemezlik kararı).
• AİHM, Ghazal/Fransa, 29134/08, 30.06.2009 (kabul edilemezlik kararları).
• AİHM, Lautsi/İtalya, n° 30814/06, 03.11.2009.
• AİHM, Ahmet Arslan ve diğerleri/Türkiye, n° 41135/98, 23.02.2010.
• AİHM, Büyük Daire, Lautsi ve diğerleri/İtalya, n° 30814/06, 18.03.2011.
• AİHM, Büyük Daire, Bayatyan/Ermenistan, n° 23459/03, 07.07.2011.
• AİHM, Eweida ve diğerleri/Birleşik Krallık, n° 48420/10, 59842/10, 51671/10, 36516/10, 15.01.2013.
• AİHM, Büyük Daire, S.A.S./Fransa, n° 43835/11, 01.07.2014.
• İHK, Denzil Roberts/Barbados, n° 504/1992, 19.07.1994 (kabul edilemezlik kararı).
• İHK, Hudoyberganova/Özbekistan, n° 931/2000, 05.11.2004.