19. YÜZYILDA NİŞ VE LESKOFÇA ÇİFTLİKLERİ’NDE MÜLKİYET VE “CEZA HUKUKU” SORUNLARI: SADRAZAM KIBRISLI MEHMED EMİN PAŞA’NIN TEFTİŞ RAPORLARI ÇERÇEVESİNDE

Yıl 2023, Cilt: 72 Sayı: 2, 503 - 545, 07.07.2023

Fatma Gül Karagöz

https://doi.org/10.33629/auhfd.1204064

Öz

19. yüzyılda Tanzimat dönemi boyunca Osmanlı hükümeti taşrada pek çok müfettiş görevlendirmiştir. Müfettişlerin görevlendirilmesinin arka planında farklı sebepler vardır: Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilanının hemen akabinde, 1840 yılında, Ahmed Arif Hikmet Bey özellikle toprak rejimi hakkında bilgi toplamak ve halka Tanzimat sürecini anlatmak için Rumeli müfettişi olarak atanmıştır. Arif Hikmet Bey ayrıca halkın şikayetlerini de dinlemiştir. Bu teftişin amacı yerel düzlemde bilgi toplayarak tarımsal üretimi yeniden düzenlemektir. 1858 Kanunname-i Arazisi’nin yürürlüğe girmesinden sonra da teftişler benzer kaygılarla, bazen de dış müdahalenin önlenmesiyle amacıyla, devam etmiştir. Bu teftişlerden biri de 1860 yılında Sadrazam Kıbrıslı Mehmed Emin Paşa’nın Rumeli’de gerçekleştirdiği teftiştir. Bu araştırma sürecinde tutulan ve defter haline getirilmiş raporlar, 19. yüzyılın ikinci yarısında Bulgaristan ve Sırbistan’da toprak hukuku sorunları açısından önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Ayrıca bu belgeler Osmanlı toplumunda yönetici sınıfıyla halk arasında ortaya çıkan cezai problemler hakkında önemli veri sunmaktadır. Bu makale Emin Paşa’nın teftişinde Niş ve Leskofça çiftliklerinde ortaya çıkan mülkiyet hukuku ve ceza hukukuna dair şikayetlerin ve çözüm sürecinin hukukî analizine dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Toprak mülkiyeti, Ceza hukuku, Nizamname, Niş, Leskofça

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Tezakir 13-20, haz. Cavid Baysun. Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Tezakir 40-Tetimme, haz. Cavit Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri Cilt 2. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Akgündüz, A. (1996). Gedik. DİA, 13, 541-543.
• Alptekin, İ. (2011). Midhat Paşa’nın Niş Valiliği (1861-1864), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altınay, A. R. (1989). Türk İdaresinde Bulgaristan. İstanbu: Enderun Kitabevi.
• Aslantaş, S. (2007). Osmanlı'da Sırp İsyanları 19. Yüzyıl Şafağında Balkanlar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Aydın, M. (1992). Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin Rumeli Tanzimat Müfettişliği ve Teftiş Defteri (19 Resim ile Birlikte). Belleten, 51(215), 69-199.
• Barkan, Ö. L. (1980). Çiftlik . Ö. L. Barkan içinde, Türkiye’de Toprak Meselesi (s. 789-797). İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Fleet, K., & Ianeva, S. (2014). Ottoman Economic Practices in Periods of Transformation: The Cases of Crete and Bulgaria. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Göyünç, N. (1982). Midhat Paşa’nın Niş Valiliği Hakkında Notlar ve Belgeler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi(12), 279-316.
• Güran, T., & Uzun, Ahmet. (2006). Bosna-Hersek’te Toprak Rejimi: Eshab-ı Alaka ve Çiftçiler Arasındaki İlişkiler (1840–1875). Belleten, 70(259), 807-902.
• Hamzaoğlu, Y. (2010). Balkan Türklüğü III (Osmanlı Öncesi, Osmanlı Dönemi ve Osmanlı Sonrası Sırbistan Türklüğü),. Üsküp: Logos.
• İnalcık, H. (1992). Tanzimat ve Bulgar Meselesi. İstanbul: Eren Yayınevi.
• İnalcık, H. (2006). Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler. H. İnalcık, & M. Seyitdanlıoğlu içinde, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (s. 109-131). İstanbul: Phoenix Yayınevi.
• İslamoğlu, H. (2001). Property as a contested domain: A Reevaluation of the Ottoman Land Code of 1858. R. Owen içinde, New Perspectives on Property and Land in the Middle East (s. 3-61). Boston: Harvard University Press.
• Karagöz, F. G. (2013 (2019), 16). 18. Yüzyıl Şeriye Sicili Örneklerinde Arazi Üzerinde Mülkiyet ve Tasarruf Hakkını Tanımlayan Terimler . iTürk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 23-62.
• Kaya, A. Y. (2015). On the Çiftlik Regulation in Tırhala in the Mid Nineteenth Century: Economists, Pashas, Governors, Çiftlik-Holders, Subaşıs and Sharecroppers. Halcyon Days in Crete VII: Ottoman Rural Societies, (s. 333-379). içinde Girit: Crete University Press.
• Kaya, A. Y., & Peker, A. (2019). Parga Çiftliği Kararnamesi. Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi (s. 1-13). İzmir: İzmir Demokrasi Üniversitesi Yayınlar.
• Kenanoğlu, M. M. (2006, Bahar). 1858 Arazi Kanunnamesi ve Uygulanması. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları(1), 107-138.
• Kiel, M. (2007). Niş. DİA, 33, 147-149.
• Kiel, M. (2019). Leskofça. DİA. içinde
• Koç, B. (2004). Midhat Paşa’nın Niş ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”,. Kebikeç, 18, 407-415.
• Köksal, Y. (2008, Şubat). 19. Yüzyılda Kuzeybatı Bulgaristan Sessiz Toprak Reformu . Toplumsal Tarih(170), 24-30.
• Köksal, Y., & Erkan, D. (2007). Sadrazam Kıbrıslı Mehmed Emin Paşa'nın Rumeli Teftişi . İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• McGowan, B. (1981). Economic Life in Ottoman Europe: Taxatıon, Trade and the Struggle for Land, 1600-1800 . Cambridge ve New York: Cambridge University Press.
• Osmani, M. (2011). 19. Yüzyılda Niş Sancağı, yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• Osmani, M., & Pay , S. (2022, Mart). Niş Sancağı’nın İdari Yapısı (1839- 1878). Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 7(1), 303-350.
• Özkaya, H. (2015, Nisan). Kırklareli İli Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (2), 33-39.
• Paşa, A. C. (1991). Tezakir 13-20 . (C. Baysun, Dü.) Ankara : Türk Tarih Kurumu.
• Paşa, A. C. (1991). Tezakir 40-Tetimme,. (C. Baysun, Dü.) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pinson, M. (1975). Ottoman Bulgaria in the First Tanzimat Period: The Revolts in Nish (1841) and Vidin (1850). Middle Eastern Studies, 11(2), 103-146.
• Radovanovic, J. (2020). Contested Legacy: Property in Transition to Nation-State in Post Ottoman Nis, yayınlanmamış doktora tezi . New Jersey: Princeton Üniversitesi.
• Riedler, F. (2018). Communal Boundaries and Confessional Policies in Ottoman Nish. JESHO(61), 726-756. Şentürk, H. (1992). Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875). Ankara: T.T.K. Yayınları.
• Terzibaşıoğlu, Y. (2015). The Ottoman Agrarian Question and the Making of Property and Crime in the 19th Century ed. , (Girit: , 2015), . E. Kolovos içinde, Ottoman Rural Societies and Economies (s. 309-332). Girit: University of Crete Press.
• Terzibaşıoğlu, Y. (2022, Ağustos). Landed Estates, Rural Commons and Collective Agriculture in Ottoman Niş and Leskofçe in the Nineteenth Century . Turkish Historical Review(ayrı basım), 1-29.
• Uzun, A. (2002). Tanzimat ve Sosyal Direnişler: Niş İsyanı Üzerine Ayrıntılı Bir İnceleme (1841). İstanbul: Eren Yayınevi.
• Yıldız, A. (2020). Politics, Economy, and Çiftliks: The History of Four Çiftliks in Larissa (Yenişehir-i Fener) . Turkish Historical Review, 11, 28-65.
• Yonca Köksal. (2010). Land reform in Northwestern Bulgaria. M. N. Ekrem Causevic, & V. Kursar (Dü.), Perspective on Ottoman Studies, Papers From the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies, içinde (s. 455-462.). Berlin: Lit.