1850 Tarihli Ticaret Kanunu’nda ve Osmanlı Hukuk Literatüründe Anonim Şirketler Ve Bu Şirketlerin Tüzel Kişiliği Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 73 Sayı: 1, 555 - 591, 22.04.2024

Müberra Korkmaz

https://doi.org/10.33629/auhfd.1330828

Öz

Kâr amacı güden bir özel hukuk tüzel kişisi olarak anonim şirket türü, sınırlı sorumluluk ilkesi kapsamında girişimciliğe ve dolayısıyla sermaye birikimine önemli katkı sağlamaktadır. Temel yapı taşını sermayenin oluşturduğu kapitalist sistemin, var olan şirket türlerini zamanla kendi amaçları doğrultusunda şekillendirmesi neticesinde anonim şirketler, bu sisteme en iyi hizmet eden araçlardan biri olarak ortaya çıkmıştır. Söz konusu durumun hukuk düzenine yansımasını gözler önüne seren en önemli hususlardan biri, 19.yüzyılda, gerçek kişilerin değil, onların sermayelerinin toplamından oluşan bu şirketin, bir hukuki şahsiyet olarak tanınmasıdır. Batı kaynaklı bu dönüşüm, Osmanlı Devleti’nde ise Batı’dakinden çok farklı dinamiklerin zorlamasıyla, özellikle yabancı devletlerin etki ve baskılarıyla meydana gelmiştir. Bu dönemde Osmanlı’nın birçok Avrupalı devlet ile imzalamak zorunda kaldığı ticaret antlaşmaları neticesinde meydana gelen “serbest ticaret” düzeni, Osmanlı’nın geleneksel ekonomik ve hukuki yapısında köklü değişimlere sebep olarak liberalleşme ve modernleşme için uygun zemini hazırlamıştır. Bu süreçte, giderek emperyalizmin etkisine daha fazla giren Osmanlı Devleti’nde, modern şirketler hukukunun kabulüyle birlikte bu şirketlerin etkinlik sağlayabilmeleri hükümler öngörülmüştür. Aynı zamanda bu şirket türü, milli amaçlarla yabancı sermaye ile rekabet edebilecek konuma gelmek için Osmanlı devlet adamları ve aydınlar tarafından önemi ortaya konulan ve teşvik edilen bir mekanizmayı da teşkil etmiştir. Ancak neticede umulan fayda, yabancı sermayenin izin verdiği oranda gerçekleşmiş; yabancı sermayeye yardım olmaktan öteye gidememiştir. Osmanlı Devleti’ndeki dini ve geleneksel şartlarla uyumsuzluğuna karşın, anonim şirket türü ve bu şirketlerin tüzel kişi olarak kabulü, söz konusu durumu gözler önüne sermekle birlikte, ekonomik faktörlerin hukuku şekillendirmesine hukuk tarihimiz açısından önemli bir örnek niteliği de teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

anonim şirket, ticaret şirketleri, tüzel kşilik, Osmanlı şirketler hukuku, kapitalizm

The Issue of Joint Stock Companies and The Legal Entitiy of These Companies in The Commercial Code of 1850 and in The Ottoman Legal Literature

Öz

Kaynakça

• A. Zihni. “Kitab-üş Şirket”. Muhammat. (Sene 2, 1339): no.18, 554-557; no.19, 593- 596; no. 20, 623-625.
• Akipek, Jale G., Turgut Akıntürk ve Derya Ateş Karaman. Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku C. I. İstanbul: Beta, 2012.
• Akünal, Teoman. Türk Medeni Hukukunda Tüzel Kişiler. İstanbul: Beta, 1995.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, “Ottoman Securities”. İstanbul: Türkiye Ekonomi Bankası A.Ş., 2001.
• Allen, Larry. Keseden Bankaya Tezgâhtan Borsaya - Küresel Finans Sisteminin Öyküsü. çev. Mahmut Tekçe. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslam Hukuku. Ankara: Turhan, 2002.
• Ansay, Tuğrul. Anonim Şirketler Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No. 368, 1975.
• Arslanlı, Halil. Kollektif ve Komandit Şirketler. I. Kısım. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1956.
• ____________. Anonim Şirketler I, Umumi Hükümler. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1960.
• Bakan, Joel. Şirket, Kâr ve Güç Peşindeki Patolojik Kurum. çev. Rahmi G. Öğdül. İstanbul: Ayrıntı, 2007.
• Balta, Yusuf. “Modern ve İslam Hukuku Açısından Tarihi Süreçte Tüzel Kişilik”. Amasya İlahiyat Dergisi, no. 17 (Aralık 2021): 465-500.
• Bilgişin, Şevket Memedali. Ticaret Hukuku Prensipleri, İkinci Kitap, Şirketler Hukuku. İstanbul: Duygu Matbaası, 1950.
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Çırak, Hasan Hayri. İslam Hukukunda Hükmi Şahsiyet (Tüzel Kişilik). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Dural, Mustafa ve Tufan Öğüz. Türk Özel Hukuku C. II Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz, 2019.
• Egger, A.. İsviçre Medeni Kanunu Şerhi - II. Kısım: Tüzel Kişiler. çev. Volf Çernis. Ankara: Yeni Cezaevi Basımı, 1948.
• Mehmet Asım. “İktisadî İnzibat”. Vakit, (14 Eylül 1334, M. 1918). (Yılmaz, Celali. Osmanlı Anonim Şirketleri, İstanbul: Scala Yayıncılık, Nisan 2011 içinde EK, 435-442).
• Mehmed Cavid. “Mebahis-i İktisadiye: Şirketlerin Hakk-ı Tasarrufu: Şahsiyet-i Maneviyye”, Musavver Muhit 1, no. 6 (R. 17 Teşrin-i Sani 1324/ M. 30 Kasım 1908): 92-94.
• Mehmed Celâl. “Ticaret Şirketleri”. Hukuk Mecmuası 1, no. 2 (Sene 1, 1331): 108- 115.
• Mehmed Celaleddin. Hukuk-ı Ticaret Dersleri, 1329.
• Müfitzade Ali İhsan. “Anonim Şirket”, Musavver Fen ve Edep 19, (8 Ocak 1900): 75. Nezaret Hilmi. Teşrih-i Kanun-ı Ticaret, 1303.
• Oğuzman, Kemal, Özer Seçili ve Saibe Oktay Özdemir. Kişiler Hukuku (Gerçek ve Tüzel Kişiler). İstanbul: Filiz, 2019.
• Oğuzoğlu, Cahit. “Eski ve Yeni Telâkkilere Göre Hükmi Şahsiyet”. Adalet Dergisi, no.67 (2021/2): 519-549.
• “Anonim Şirketler”. OZTG, no.19, (Sene 2, 1324): 302-304.
• Örsten Esirgen, Seda. “Osmanlı Devleti’nde Medeni Kanun Tartışmaları: Mecelle mi, Fransız Medeni Kanunu mu?”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi) 29, no.29 (2011): 31-47.
• _____________________. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Hukukunda Kanunlaştırma Hareketleri”. Adalet Dergisi (Türk Hukuk Tarihi Özel Sayısı) 62- 63, (2019/ 1-2): 429-480.
• Özsunay, Ergun. Medeni Hukukumuzda Tüzel Kişiler. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 1978.
• Serozan, Rona. Tüzel Kişiler Özelikle: Denekler ve Vakıflar. İstanbul: Filiz, 1994. Pamuk, Şevket. 100 Soruda Osmanlı - Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999.
• Poray, Reha, Ünal Tekinalp ve Ersin Çamoğlu. Ortaklıklar Hukuku I. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2019.
• Reşad Sami. “Şirketler ve Faideleri”. OZGT, no.18 (Sene 2, R. 31 Ağustos 1324/ M. 13 Eylül 1908): 285-288.
• Sayar, Ahmet Güner. Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. İstanbul: Der Yayınları, 1986.
• Seyyid Haşim Bey. “İslam Hukuku - Hükmi Şahsiyet 1”. İslam Mecmuası, no.4 (H. 28 Rebiü’lâhir 1332/ R.13 Mart 1330/ M. 26 Mart 1914): 101-104.