Roma Kanunlarının Zaman Kavramıyla Tanışması: Roma Cumhuriyet Dönemi’nde Kanunların Geriye Yürüme(me)si

Yıl 2025, Cilt: 74 Sayı: 1, 481 - 528, 11.06.2025

Alaz Tarhan

https://doi.org/10.33629/auhfd.1636551

Öz

Kanunların geriye yürümemesi ilkesi, kişilerin kazanılmış haklarının korunması ve hukukun öngörülebilirliği açısından çağdaş hukuk sistemlerinin temel taşlarından biridir. İlkenin "ilkeleşmesi", hukuk tarihinde nispeten yeni bir gelişme olmakla birlikte, pratik anlamda kanunların geriye yürümesini sınırlandıran yasağın köklerinin Roma’nın Cumhuriyet Dönemi’ndeki kanunlaştırma çalışmalarında yattığı söylenebilir. Bu dönemde Roma hukuk düzeni, kanunların zamansallığı hususunda ve geriye yürütülmelerinin yaratabileceği belirsizlikler bakımından bir farkındalık edinmiş, Romalı hukukçular bu meseleyi tartışmaya başlamış ve bu tür belirsizliklerin sınırlandırılmasına yönelik birtakım adımlar atılmıştır. Özellikle Geç Cumhuriyet Dönemi’nde kanun yazımındaki yeni tekniklerle, örneğin kanunlarda gelecekteki olayları hedef alan fiil kipinin tercih edilmesiyle, yalnızca gelecekteki olaylara uygulanmalarını sağlayan seçilmiş ifadelere başvurulmasıyla yahut geleceğe dair meselelerin sayılması yoluyla bu sınırlandırmalar somut hâle getirilmiştir. Öte yandan Cumhuriyet Dönemi’ndeki bu anlayış, kanunların geriye yürümemesini mutlak bir hukuk ilkesi değil, daha çok esnek bir yasak hâline getirmiştir. Nitekim Romalılar, hukuk güvenliği ve adalet ilkelerini göz önünde bulundurmalarının yanı sıra, pragmatik ve siyasetle iç içe geçmiş bir hukuk anlayışına da sahiplerdi. Bu bağlamda, bu dönemde kamu güvenliğini sağlamak amacıyla ya da siyasi sebeplerle bu yasakla bağdaşmayan kanunların çıkarıldığı da gözlemlenebilmektedir. Bununla birlikte Roma Hukuku'ndaki uygulamalar, kanunların geriye yürüme yasağının modern hukuk sistemlerinin evrensel bir hukuk ilkesine dönüşmesinin zeminini hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Roma Hukuku , Geç Cumhuriyet Dönemi , Kanunların Zaman Bakımından Uygulanması , lex Atinia , Kanunların Geriye Yürümemesi

Roman Laws Meet the Notion of Time: (Non-)Retroactivity of Laws in Roman Republican Period

Öz

The principle of non-retroactivity of laws is a cornerstone of contemporary legal systems, ensuring the protection of acquired rights and legal predictability. While the formalization of this principle is relatively recent, the origins of the prohibition against retroactive laws can be traced back to the legislative practices of the Roman Republic. During this period, the Roman legal system developed an awareness of the temporal nature of laws and particularly the uncertainties that retroactive applications could create. Roman jurists extensively debated this issue, and several steps were taken to limit such practices. In the Late Republican Period, new legislative techniques emerged: Some laws explicitly applied only to future events, future-oriented verb tenses were consistently used, and retroactive applications were explicitly prohibited. However, this tendency in Republican Period made non-retroactivity more of a flexible restriction than an absolute principle in Roman Law. Romans prioritized legal certainty and justice but also had a pragmatic and political legal approach. Thus, exceptions to the prohibition, such as laws contradicting the restriction for public security or political reasons, were observed during this time. Nevertheless, the Roman legal system’s application of non-retroactivity provided a historical foundation for its eventual evolution into a universal principle in modern systems.

Anahtar Kelimeler

Roman Law , Late Republican Period , Temporal Application of Laws , lex Atinia , Non-Retroactivity of Laws

Kaynakça

• Affolter, Friedrich. Geschichte des intertemporalen Privatrechts. Verlag von Veit & Comp., 1902.
• Akıllıoğlu, Tekin. “Yasaların (Anayasa Dahil) Zaman İçinde Uygulanması.” Anayasa Yargısı Dergisi 1, 1 (1984): 279-292.
• Amunátegui Perelló, Carlos Felipe. “The Twelve Tables and the leges regiae: A Problem of Validity.” İçinde Roman Law Before the Twelve Tables – An Interdisciplinary Approach, Ed. Sinclair W. Bell ve Paul J. Du Plessis. Edinburgh University Press, 2020.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Bilimine Başlangıç, Yedinci Baskı. Güzel İstanbul Matbaası, 1958.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Baysal, Başak. “Kanunların Zaman Açısından Yürürlüğü.” İçinde Prof. Dr. Necip Kocayusufpaşaoğlu İçin Armağan, Ed. Rona Serozan. Seçkin Yayıncılık, 2004.
• Berger, Adolf. Encyclopedic Dictionary of Roman Law. Philadelphia: The American Philosophical Society Press, 1953.
• Berger, Adolf. “Ex Post Facto in Roman Sources and Ex Post Facto Laws in Modern Juristic Terminology.” Seminar - An Annual Extraordinary Number of the Jurist 7 (1949): 49-68.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı Dersleri, Üçüncü Baskı. Ajans-Türk Matbaası, 1961.
• Broggini, Gerardo. “La Retroattivita’ della Legge nella Prospettiva Romanistica.” İçinde Coniectanea – Studi di Diritto Romano. Dott. A. Giuffrè Editore, 1966.
• Calzada, Aránzazu. “A propósito de la retroactividad de la "Lex Atinia de rebus subreptis".” Revue Internationale des Droits de l’Antiquité 57 (2010): 75-92.
• Crawford, Michael Hewson, ed. Roman Statutes Volume I. Institute of Classical Studies, University of London, 1996.
• Crawford, Michael Hewson, ed. Roman Statutes Volume II. Institute of Classical Studies, University of London, 1996.
• Daube, David. “Furtum Proprium and Furtum Improprium.” Cambridge Law Journal 6 (1937): 217-234.
• de Wilde, Marc. “Fides publica in Ancient Rome and its reception by Grotius and Locke.” Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 79 (2011): 455-487.