Reliable Narrator, ‘Unreliable’ Narration: On the Factuality of the Unknown Bedouin Woman Story in a Hadith Narration of Ṣaḥīḥ al-Bukhārī

Yıl 2022, , 557 - 605, 30.11.2022

Fatma Yüksel Çamur

https://doi.org/10.33227/auifd.1091108

Cited By: 1

Öz

In narratology, unreliability is a textual inconsistency problem arisen from misreporting, underreporting, or misevaluating. Unreliability can be ascertained from only intratextual features for literary narrative, however, intertextual and extratextual features should be taken under consideration for its factual counterpart. Within the framework of hadith, it is well-known that jarḥ wa taʿdīl scholars evaluated hadith texts as well as their isnads for determining the siḥḥa / reliability of a given hadith narration. Nevertheless, various intratextual and extratextual inconsistencies can be found in some hadith narrations. Such an inconsistency problem is observed in the given Ṣaḥīḥ al-Bukhārī hadith. In this hadith, the sahabi narrator ʿImrān b. Ḥuṣayn is reporting the events which he witnessed together with the Prophet Muḥammad. However, in the last part, some events which ʿImrān has not witnessed are narrated by his words. In this part, two main elements are unknown: 1) the identity of the bedouin woman supplying water for the prophet Muhammad and 2) the source of the story telling the events happened after her returning back to her tribe. As the given hadith narration has a strong isnad and taken place in the major hadith sources, it seems difficult to provide an explanation for these ambiguities and contradictions with other hadith narrations. In this article, the aforementioned ʿImrān hadith is analysed together with its variants in terms of their thematical aspect and narratorial network, therefore, the differences in their content and style are ascertained. Depending on the biographical, historical, and geographical data, the possible space and time in which the events happened are deduced. Besides, by comparison with the hadith of Abu Qatāda that have common themes, it is discussed whether both narrations tell the same or different events. Depending on the available data, the identity of the Bedouin woman and the source of her story is explained. Although there is not enough data for the final result, it is concluded that the last part of the ʿImrān narration contains some anonymous elements included in the hadith text by the second or the third rāwī of the hadith.

Anahtar Kelimeler

Ṣaḥīḥ Hadith, Wahm, Dispositions of the Narrators, Textual Criticism, Siyar Historiography, Narratology, Unreliable Narration

Güvenilir Ravi ‘Güvenilmez’ Rivayet: Bir Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī Rivayetindeki Meçhul Bedevi Kadın Kıssasının Olgusal Gerçekliği Üzerine

Öz

Güvenilmez anlatı, anlatıbilimde eksik ya da yanlış anlatımdan veya yanlış yorumlamaktan kaynaklanan bir metinsel tutarsızlık problemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Edebi anlatıda yalnızca metin içi unsurlardan tespit edilen bu kusur, gerçek olayları anlatan metinlerde metin dışı unsurların da dikkate alınmasıyla tespit edilebilmektedir. Hadisler söz konusu olduğunda cerḥ ve taʿdīl ulemasının sıḥḥat hükümlerinde isnadın yanı sıra metinle ilgili değerlendirmeler yaptığı bilinmektedir. Buna rağmen kimi rivayetlerde metin içi tutarsızlık ve diğer hadis metinleri ile çelişkiler görülebilmektedir. Bu makalede incelediğimiz Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī rivayetinin son kısmında metin içi ve metinler arası bazı çelişkiler tespit edilmiştir. Sahabi ravi ʿİmrān b. Ḥuṣayn’ın Hz. Peygamber ile birlikte bir seferde görgü şahidi olduğu olayları anlattığı hadisin son kısmında, şahit olmadığı olaylar yine onun diliyle anlatılmıştır. İlgili bölümde Hz. Peygamber’e su temin eden bedevi kadının kimliği ve obasına döndükten sonra gelişen hadiselerin anlatıldığı kıssanın kaynağı meçhuldür. Ancak rivayetin sağlam bir isnadla gelmesi ve temel hadis kitaplarının birçoğunda kendine yer bulması, ilgili kısımdaki çelişkinin izahını güçleştirmektedir. Bu makalede, bahsi geçen ʿİmrān hadisi belli başlı ṭarīḳleriyle birlikte tema ve isnad yönünden analiz edilmiş ve aralarındaki anlatım farklılıkları tespit edilmiştir. Biyografi, tarih ve coğrafya verilerine dayanarak olayın gerçekleşmesi muhtemel yer ve zaman belirlenmiştir. ʿİmrān rivayetiyle ortak temalar taşıyan Ebū Ḳatāde rivayeti ile aynı olayı mı farklı olayı mı anlattığı tartışılmıştır. Eldeki veriler ışığında bedevi kadının kimliği ve kıssanın kaynağı açıklanmaya çalışılmıştır. Kesin sonuca ulaşmak için yeterli veri bulunmamakla birlikte kıssanın son bölümünün senedin ikinci ya da üçüncü halkasındaki ravi tarafından metne dahil edildiği ve anonim unsurlar taşıdığı kanaati hasıl olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ṣaḥīḥ, Hadis, Vehim, Ravi Tasarrufları, Metin Tenkidi, Siyer Yazıcılığı, Anlatıbilim, Güvenilmez Anlatı

Kaynakça

• ʿAbdurrezzāk es-Sanʿānī, Ebū Bekr. el-Muṣannef. 10 c. Ḳāhira: Dāru’t-Teʾṣīl, 2015.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed. Musnedu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Ḳāhira: Muessesetu Ḳurṭuba, ty.
• Alpkıray, Abdülcelil. “İhtilâfu’l-Hadîs Bağlamında Metin Eksenli Hadis Tenkit Yöntemi.” Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2020.
• Apak, Adem. “Sa’dü Hüzeym (Benî Sa’dü Hüzeym).” DİA, 35: 434-435.
• Apaydın, Mehmet. “Vakıdi’nin Hayatı, Eserleri ve Hadisleri Birleştirme Metodu.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2001.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi, İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
• Avcı, Casim. “Kudâa (Benî Kudâa).” DİA, 26: 308-309.
• Aydın, Elif. “Emîr es-San‘ânî ve Hadis Usûlüne Dair Bazı Görüşleri.” Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) 17:1 (2019): 41-71.
• Aydınlı, Abdullah. “Muhtelifü’l-Hadîs.” DİA, 31:74-77.
• el-ʿAynī, Ebū Muḥammed Bedruddīn Maḥmūd. ʿUmdetu’l- Ḳārī Şerḥi Saḥīḥi’l-Buḫārī. 25 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, ty.
• el-Bācī, Ebu’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef. el-Munteḳā Şerḥu’l- Muvattā. 7 c. Mısır: Maṭbaʿatu’s- Ṣaʿāde, 1332.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Rivayetinde Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu – Hadis Metodolojisinde Sahabenin Zabtı. Ankara: İlâhiyât, 2004.
• Başaran, Selman. “Hadislerde Mana Rivayetinin Sonuçları.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 3:3 (1991): 65-76.
• el-Bekrī, Ḥamza. Taʿaddudu’l-Ḥādis̱e fi Rivāyāti’l-Hadīs̱i’n-Nebevī – Dirāsetun Teʾsīliyyetu’n-Naḳdiyye, Katar: Vizāretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūnu’l-İslāmiyye, 1434. 105-170.
• Benjamin, Walter. “The Storyteller: Reflections on the Works of Nikolai Leskov.” Çev. Harry Zohn. Illuminations, ed. Hannah Arendt, içinde 83-107. London: The Bodley Head, 2015.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn. Delāilu’n-Nubuvve ve Maʿrifeti Aḥvāli Ṣāḥibi’ş-Şerīa. 7 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1405.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn. el-İʿtiḳād ve’l-Hidāye ilā Sebīli’r-Reşād ʿalā Meẕhebi’s-Selefi ve Aṣḥābi’l-Ḥadīs. Tah. Aḥmed ʿĀṣım el-Kātib. Beyrūt: Dāru’l-Āfāḳi’l-Cedīde, 1401.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn. es-Sunenu’l-Kubrā. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAta. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāīl Ebū ʿAbdullāh. el-Cāmiʿu’s-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Zuheyr b. Nāṣır. 9 c. Byy.: Dāru ṭavḳı’n-Necāt, 1442.
• el-Calamawy, Sahair. “Narrative Elements in Hadith Literature” Arabic Literature to the End of the Umayyad Period, ed. Beeston, A. F. L., T. M. Johnstone, R. B. Serjeant, G. R. Smith, içinde 308-316. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 2002.
• Cohn, Dorrit. “Discordant Narration.” Style 34:2 (2000): 307-316.
• Couser, G. Thomas. Memoir: An Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2012.
• Dan Shen, Dejin Xu. “Intratextuality, Extratextuality, Intertextuality: Unreliability in Autobiography versus Fiction.” Poetics Today 28:1 (2007): 43-87.
• Dan, Shen: "Unreliability." The Living Handbook of Narratology. ed. Hühn, Peter, John Pier, Wolf Schmid and Jörg Schönert et al, içinde. Hamburg: Hamburg University. http://www.lhn.uni-hamburg.de/article/unreliability (15.03.2022).
• ed-Dāreḳuṭnī, Ebu’l-Ḥasen ʿAli b. ʿUmer. Suneni’d-Dāreḳuṭnī. Tah. es-Seyyid ʿAbdullāh Hāşim el-Yemānī. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1966.
• ed-Dārimī, ʿAbdullāh b. ʿAbdurraḥmān, Musnedu’l-İmām ed-Dārimī. Tah. Merzūk b. Hayyās. 2 c. Byy: yy, 2015.
• Dervişcemaloğlu, Bahar. Anlatıbilime Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Ebū ʿAvāne Yaʿkūb b. İsḥāk b. İbrāhīm el-İsferāyīnī. Mustaḫrecu Ebī ʿAvāne. Tah. Emīn b. ʿĀrif ed- Dımeşḳī, 5 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1998.
• Ebū Dāvūd Suleymān es-Sicistānī. es-Sunen. Tah. ʿĀdil Muḥammed. Kahire: Dāru’t-Teʾṣīl, 2015.
• Ebū Nuʿaym el-İṣbehānī, el-Musnedu’l-Mustaḫrec ʿalā Ṣaḥīḥi’l-İmām Muslim, 4 cilt, Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1417.
• Erul, Bünyamin. “Sahâbe Döneminde “Tekzîb” ve Tekzîbin Mahiyeti, Rivayetlerdeki Tekzîb İfadelerinin Anlamı Üzerine Bir İnceleme.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999): 455-489.
• Erul, Bünyamin. “Vehim.” DİA, 42:616-617.
• Fayda, Mustafa. “Vâkıdî.” DİA, 42: 471-475.
• Fludernik, Monika, Marie-Laure Ryan. “Factual Narrative: An Introduction.” Narrative Factuality: a Handbook, ed. Monika Fludernik -Marie-Laure Ryan, içinde 1-26. Berlin: DeGruyter 2020.
• Görke, Andreas. “İlk İslâm Âlimlerine Göre Megazî ile Hadis Arasındaki İlişki.” Çev. Kevser Özdoğan. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18:36 (2019): 683-705.
• Gündüzöz, Soner. “Modern Bir Retorik Okuması Olarak Hadis Rivayetlerinde Anlatım Tekniklerinin Varlığı Sorunu -Hudeybiye Antlaşması Örneği-.” Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim]. 11:1 (2011): 9-30.
• Günther, Sebastian. “Fictional Narration and Imagination within an Authoritative Framework. Towards a New Understanding of Ḥadīth.” Story-telling in the Framework of Non-Fictional Arabic Literature. ed. Stefan Leder içinde 433-471. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 1998.
• el-Ḥalebī, Ebu’l-Ferec Nūruddīn. es-Sīretu’l-Ḥalebiyye fī Sīreti’-Emīn ve’l-Meʾmūn. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1400.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Çev. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 2003.
• el-Ḫaṭīb el-Bağdādī. Ebū Bekr Aḥmed b.ʿAlī. el-Kifāye fī ʿİlmi’r-Rivāye. Tah. Ebū ʿAbdullāh es-Sevraḳī, İbrāhīm Ḥamdī el- Medenī. Medine: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, tsz.
• el-Heys̠emī, Ebu’l-Ḥasen Nūruddīn. Keşfu’l-Estār ʿan Zevāidi’l-Bezzār ʿale’l-Kutubi’s-Sitte. Tah. Ḥabīburraḥmān el-Aʿẓamī. 4 c. Byy: Muessesetu’r-Risāle, ty.
• İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed ʿAbdurraḥmān. el-Cerḥ ve’t-Taʿdīl. Ḥaydarābād: Meclisu Dāireti’l-Maʿārifi’l-ʿUsmāniye, 1371.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr. el-Kitābu’l-Muṣannef fi’l-Eḥādis̠ ve’l-Ās̠ār. Tah. Kemāl Yūsuf el-Ḥūt. 7 c. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1409.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-Asḳalānī. el-İṣābe fī Temyīzi’s-Ṣaḥābe. Tah. ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-Asḳalānī. Fetḥu’l-Bārī Şerhu Ṣaḥiḥi’l-Buḫārī. Tah. Muḥammed Fuād ʿAbdulbākī. 13 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1379.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-Asḳalānī. Nuzhetu’n-Naẓar fî Tavḍīḥi Nuḫbeti’l-Fiker. Tah. Nureddīn ʿItr. Dımeşḳ: Maṭbaʿatu’s-Ṣabāh, 1421.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed el-Bustī (ö. 354/965). Meşāhiru ʿUlemāi’l-Emṣār ve Aʿlāmu Fuḳāḥai’l-Aḳṭār. Tah. Merzūḳ ʿAlī İbrāhīm. Manṣūra: Dāru’l-Vefāʾ, 1991.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed el-Bustī. Ṣaḥīḥu İbn Ḥibbān. Tah. Mehmet Ali Sönmez – Halis Aydemir. Byy: Dāru İbn Ḥazm, 2013.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed Cemāluddīn. es-Sīretu’n-Nebeviyye. Tah. Ṭāhā ʿAbdurraūf Ṣaʿd. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1411.
• İbn Ḫuzeyme, Ebū Bekr Muḥammed b. İsḥāk. Ṣaḥīḥu İbn Ḫuzeyme. Tah. Muḥammed Muṣṭafā el-Aʿẓamī. 4 c. Beyrūt: el-Mektebu’l-İslāmī, tsz.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ed-Dīneverī. el-Mesāil ve’l-Ecvibe fi’l-Hadīs ve’t-Tefsīr. Tah. Mervān el-ʿAtiyye. Byy: Dāru İbn Kes̠īr, 1990.
• İbn Māce, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Yezīd el-Ḳazvīnī (ö. 273/887). es-Sunen. Tah. Merkezi’l-Buḥus̠ bi-Dāri’t-Teʾṣīl. 4 c. Byy: Daru’t-Teʾṣīl, 2014.
• İbn Mulaḳḳin, Ebū Ḥafṣ Sirācuddīn ʿUmer b. ʿAlī. et-Tavḍīh li Şerḥi Cāmiʿi’s-Ṣahīh, 36 c. Dımeşḳ: Dāru Nevādir, 2008.
• İbn Ṣaʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. et-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā, 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• İbnu’l- Caʿd, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. el-Caʿd el-Cevherī (ö. 230/844-45), Musnedu İbni’l-Caʿd, Tah. ʿĀmir Aḥmed Ḥayder, Beyrūt: Muessesetu Nādir, 1410.
• İbrāhīm el-Ḥarbī, Ebū İshāk. (ö. 285/899), Kitābu’l-Menāsik ve Emākini Turuḳi’l-Ḥacc ve Meālimi’l-Cezire, Tah. Ḥamed el-Cāsir, Riyad: Dāru’l-Yemāme, 1389, 347.
• Irina Rajewsky. “Theories of Fictionality and Their Real Other.” Narrative Factuality: a Handbook, ed. Monika Fludernik -Marie-Laure Ryan, içinde 29-50. Berlin: DeGruyter 2020.
• Iser, Wolfgang. The Fictive and the Imaginary: Charting Literary Antropology. Baltimore: John Hopkins University Press, 1993.
• Jaeger, Stephan. “Unreliable Narraton in Historical Studies.” Unreliable Narration and Trustworthiness: Intermedial and Interdisciplinary Perspectives, ed. Vera Nünning, içinde 371-394. Berlin: DeGruyter, 2015.
• Jahn, Manfred. “Narrative Situations.” Routledge Encyclopedia of Narrative Theory, ed. Herman, David, Manfred Jahn, Marie-Laure Ryan, içinde 494-496. Londra: Routledge, 2005.
• Jahn, Manfred. Anlatıbilim. Çev. Bahar Dervişcemaloğlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Kapar, Mehmet Ali. “Fezâre (Benî Fezâre).” DİA, 12: 538-539.
• Karahan, Abdullah. Hadis Râvilerinin Güvenirliliği – Tespiti, İmkânı, Hadisin Sıhhatine Etkisi. İstanbul: Sır Yayıncılık, 2005.
• el-Keşmīrī, Muḥammed Enver Şāh. Feyḍu’l-Bārī alā Saḥīḥi’l-Buḫārī. Tah. Muḥammed Bedr. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• Khālidī, Ṭarīf. Arabic Historical Thought in the Classical Period. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Küçük, Raşit. “Ebû Recâ’ el-Utâridî.” DİA, 10:212.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Selâmân (Benî Selâmân).” DİA, 36:344-345.
• Kupier. Kathleen. Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Springfield: Merriam-Webster’s Publishers, 1995.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivayetinde Bağlam. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2019.
• Löschnigg, Martin. “Autobiography.” Routledge Encyclopedia of Narrative Theory, ed. Herman, David, Manfred Jahn, Marie-Laure Ryan, içinde 87-88. Londra: Routledge, 2005.
• Mālik b. Enes, Ebū ʿAbdillāh (ö. 179/795). el-Muvaṭṭā, Tah. Muḥammed Muṣṭafā el-Aʾẓamī. 8 c. Abu Dabi: Muessesetu Zāyed b. Ṣulṭān, 2004.
• el-Māverdī̠, Ebu’l-Ḥasen Alī̠ b. Muḥammed. ʿAlāmu’n-Nubuvve. Beyrūt: Dāru Mektebeti’l-Hilāl, 1409.
• Muğulṭāy b. Ḳılīc, Ebū ʿAbdillāh Alāuddīn. Şerḥu Sunen-i İbn Māce – el-İʿlām bi-Sunnethī ʿaleyhi’s-Selām, thk. Kāmil ʿUveyḍa. 5 c. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizār, 1999.
• Muslim b. el-Ḥaccāc b. Muslim el-Kuşeyrī. Ṣaḥīḥu Muslim. Tah. Muḥammed Fuād ʿAbdulbākī. 5 c. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, ty.
• Nevevī, el-Minhāc Şerḥu Ṣaḥīḥi Muslim b. Ḥaccāc, 18 cilt, Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1392.
• Önkal, Ahmet. “Belî (Benî Belî).” DİA, 5:414-415.
• Önkal, Ahmet. “Dâr (Benî Dâr).” DİA, 8: 483.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadis ve Kültür Yazıları. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Özsoy, Abdülvahap. Hadis Tenkidi Sahabe ve Tabiun Dönemi. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Phelan, James. “The Implied Author, Deficient Narration, and Nonfiction Narrative: Or, What’s Off-Kilter in The Year of Magical Thinking and The Diving Bell and the Butterfly?.” Style 45:1 (2011): 119-137.
• Ritchie, Donald A. “Oral History.” Routledge Encyclopedia of Narrative Theory, ed. Herman, David, Manfred Jahn, Marie-Laure Ryan, içinde 548-550. Londra: Routledge, 2005.
• es-Sāātī, Aḥmed b. ʿAbdurraḥmān. el-Fetḥu’r-Rabbānī li-Tertībi Musnedi’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel eş-Şeybānī, 24 cilt, Yy: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, ty.
• Sacks, Oliver. Bilinç Nehri. Çev. Dürrin Tunç. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Samat, Sümeyra, Hayrunisa Topçu. “Güvenilmez Anlatıcı Kimdir.” Dil ve Edebiyat Araştırmaları 25 (2022): 433-461.
• Schachter, Daniel J. Belleğin İzinde: Beyin, Zihin ve Geçmiş. Çev. Eda Özgül. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Schaeffer, Jean-Marie. "Fictional vs. Factual Narration.” The Living Handbook of Narratology. ed. Hühn, Peter, John Pier, Wolf Schmid and Jörg Schönert et al, içinde. Hamburg: Hamburg University. http://www.lhn.unihamburg.de/article/fictional-vs-factual-narration (12.02.2019).
• Snobar, Aḥmed Abdulcabbār. “Vaẓīfetu’l-Muḥaddis̱i’n-Nāḳıd ve Vaẓīfetu’l-Faḳīḥi’l-ʾUsūlī ve İşkāliyyetu Naḳdi’l-Ḥadīs̱ fī ʿAsri’l-Ḥadās̱e.” Dirāsātun fī Naḳdi’l-Ḥadīs̱ī ʿinde’l-ʾUsūliyyīn, ed. el-Bekrī, Ḥamza, Aḥmed Abdulcabbār Snobar, içinde 59-108. Dāru Neşri Cāmiʿati İbn Ḫaldūn, 2022.
• Snobar, Aḥmed ʿAbdulcabbār. Mine’n-Nebī ile’l-Buḫārī: Dirāsetun fī Ḥareketi Rivāyeti’l-Ḥadīs̱ ve Naḳdihī fī Ḳurūni’s̱-S̱elās̱eti’l-ʾŪlā. Ammān: Daru’l-Fetḥ, 2022.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Sahâbenin Tâbi‘ûndan Hadis Rivâyeti.” Hadis Tetkikleri Dergisi 8:1 (2010): 125-144.
• et-Ṭaberānī, Ebu’l-Ḳāsım Musnidu’d-Dunyā. el-Muʿcemu’l-Kebīr. 25 c. Tah. Hamdī b. ʿAbdulmecīd. Ḳāhira: Mektebetu İbn Teymiyye, ty.
• et-Ṭayālisī, Ebū Dāvūd Suleymān b. Dāvūd. Musnedu Ebī Dāvūd et-Ṭayālisī. Tah. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsin. 4 c. Mısır: Dāru Hicr, 1999.
• et-Tehānevī, Muḥammed ʿAlā et-Tehānevī el-Fārūkī. Keşşāf-i Istılāḥāti’l-Funūn ve’l-ʿUlûm. Tah. ʿAlī Daḥrūc. 2 c. Beyrūt: Mektebetu Lubnān Nāşirūn, 1996.
• Toksarı, Ali. “Müdelles Hadis ve Sahabeye Tedlîs İsnâdı.” Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1988): 221-236.
• Topgül, Muhammed Enes. Rivâyetten Râviye: Cerh-Ta’dil Hükümleri Nasıl Oluştu?. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2019.
• Turan, Mehmet. “Sahabe Mürseli.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2022.
• ʿUsmānī, Muḥammed Taḳī. Tekmile Fetḥi'l-Mülhim bi-Şerḥi Ṣaḥīḥi Muslim. Dımeşḳ: Dāru'l-Ḳalem, 2006.
• Ünal, İ. Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. DİB Yayınları: Ankara 2012.
• el-Vāḳıdī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿUmer. el-Meġāzī. Tah. Marsden Jones. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-ʾAʿlemī, 1989.
• Yaḳṭīn, Saʿīd. el-Kelām ve’l- Ḫaber: Muḳaddimetun li’s-Serdi’l-ʿArabī. Beyrūt: el-Merkezu’s-S̱ikāfiyyi’l-ʿArabī, 1997.
• Yardım, Ali. “İmrân b. Husayn.” DİA, 22:232-233.
• Yıldırım, Enbiya. “Hadislerin Manayla Rivayeti.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1:1 (1996): 297-314.
• Yıldırım, Enbiya. Geleneksel Hadis Yorumculuğu, Rağbet Yayınları: İstanbul 2007.
• Yılmazlar, Esma. “Hadis Verileri Işığında Namazların Kazası Meselesi.” Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2013.
• Yüksel Çamur, Fatma. “Anlatıbilim ve Hadis.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2020.
• Yüksel Çamur, Fatma. “Rethinking Ḥadīth (Prophetic Traditions) as ‘Natural’ Narrative.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 60:2 (2019), 281-305.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn ez-Ẕehebī et-Türkmānī (ö. 748/1348), Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyāti’l-Meşāhiri’l-ʿA’lām. Tah. ʿUmer Abdusselām et-Tedmürī. 52 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿArabī, 1993.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn ez-Ẕehebī et-Türkmānī. Mīzānu’l-İʿtidāl fī Naḳdi’r-Ricāl. Tah. ʿAlī Muḥammed Muʿavvaz ve ʿĀdil Aḥmed ʿAbdu’l-Mevcūd. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn ez-Ẕehebī et-Türkmānī. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelā. Tah. Şuayb Arnaut vd. 25 c. By: Muessesetu’r-Risāle, 1985.
• ez-Zerkeşī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed Bedreddīn (ö. 794/1392). Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. Çev. Bünyamin Erul. Ankara: Kitabiyat, 2002.
• ez-Zurḳānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. Şerḥu’z- Zurḳānī ʿalā Mevāhibi’l-Ledunniyye. 12 c. Byy: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1996.
• ez-Zurḳānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. Şerḥu’z-Zurḳāni ʿalā Muvattāi İmām Mālik. Tah. Ṭāhā ʿAbdurraūf Ṣaʿd. 4 c. Ḳāhira: Mektebetu’s-Siḳāfeti’d-Dīniyye, 1424.