İbn Ḥacer’in Lisānu’l-Mīzān’daki Şīʿī Kaynakları

Yıl 2023, , 315 - 357, 30.11.2023

Mustafa Macit Karagözoğlu , Muhammed Enes Topgül

https://doi.org/10.33227/auifd.1315351

Öz

Bu makalede İbn Ḥacer’in zayıf ravilere dair meşhur eseri Lisānu’l-Mīzān’daki Şīʿī kaynak kullanımı incelenmektedir. Daha önce başka Sünni tarihçi ve hadis alimleri de Şīʿī ricāl kaynaklarına başvurmuşlarsa da bu eserleri en yoğun kullanan müellif İbn Ḥacer olmuştur. O, Lisānu’l-Mīzān’da Ebū Caʿfer eṭ-Ṭūsī başta olmak üzere 12 Şīʿī ricāl alimine toplam 787 kez atıf yapmıştır. Şīʿī kaynaklardan eklediği ravilerle ḍuʿafāʾ türünün kapsamını genişleten İbn Ḥacer, ravilerin Şīʿīliklerini bizzat mezheplerine ait eserler üzerinden göstermiştir. Lisān’ın ilk üç cildinde yoğun olarak yer alan Şīʿī ravilerin büyük çoğunluğu, eserin ilk telifinden sonraki gözden geçirme süreçlerinde müellif tarafından kitaba eklenmiştir. Makalede İbn Ḥacer öncesindeki Sünni müelliflerin Şīʿī ricāl eserlerini kullanımı üzerinde durulduktan sonra İbn Ḥacer’in Şīʿī kaynakları incelenmekte, Lisān’ın yazmaları üzerinden Şīʿī ravilerin kitaba giriş serüveni ortaya koyulmakta ve Şīʿī kaynaklardan yapılan nakillerin ravi tenkidindeki işlevi gösterilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Şīʿa, Lisānu’l-Mīzān, Ravi Tenkidi.

Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī’s Shīʿī Sources in Lisān al-Mīzān

Öz

This article analyzes the use of Shīʿī sources in Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī’s famous work on weak ḥadīth narrators, Lisān al-Mīzān. While other Sunni historians and ḥadīth scholars had occasionally turned to Shīʿī rijāl sources, Ibn Ḥajar used these works extensively. In Lisān al-Mīzān, he cited 12 Shīʿī rijāl authors, particularly Abū Jaʿfar al-Ṭūsī, 787 times in total. Thus, Ibn Ḥajar both expanded the scope of the ḍuʿafāʾ literature and demonstrated the Shīʿī identity of the narrators through the Shīʿī works themselves. It is also significant that most of the Shīʿī narrators are included only in the first three volumes of Lisān, and that they were added to the book during the revision process following the first draft of the work. Addressing each of these issues, the article examines the usage of Shīʿī sources by both Ibn Ḥajar and his predecessors. Furthermore, it traces Lisān’s revision process by consulting its authoritative manuscripts, and shows the function of quotations from the Shīʿī rijāl sources in ḥadīth-transmitter criticism.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī, Shīʿa, Lisān al-Mīzān, Transmitter Criticism.

Kaynakça

• el-ʿĀmilī, Muḥammed b. el-Ḥasen el-Ḥur, Emelu’l-Āmil. Tah. Seyyid Aḥmed el-Ḥuseynī. 2 c. Baġdād: Mektebetu’l-Endelus, 1965.
• el-ʿAynī, Bedruddīn Maḥmūd b. Aḥmed. ʿİḳdu’l-Cumān fī Tārīḫi Ehli’z-Zamān: el-‘Aṣru’l-Eyyūbī. Tah. Maḥmūd Rızḳ Maḥmūd. 4 c. Ḳāhira: Dāru’l-Kutub ve’l-Ves̠āʾiḳi’l-Ḳavmiyye, 1431/2010.
• el-ʿAvnī, eş-Şerīf Ḥātim. Ẕeylu Lisāni’l-Mīzān. Mekke: Dāru ʿĀlemi’l-Fevāʾid, 1418/1998.
• Azarifard, Mehdi – Hossein Sattar. “The Reinvestigation of Rijal Al-Kashi in Lisan Al-Mizan [of] Asqalani.” ʿUlūmu’l-Ḥadīs̠ (2022).
• el-Berḳī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Ebī ʿAbdillāh. Kitābu’r-Ricāl. Tahran: İntişārātu Dānişgāh-i Tahran, tsz.
• Bevāʿane, Luʾey İbrāhīm. “Yaḥyā b. Ebī Ṭay Muʾerriḫan.” el-Mecelletu’l-Urduniyye 3:2 (2009): 39-64.
• Blecher, Joel, “Revision in the Manuscript Age: New Evidence of Early Versions of Ibn Ḥajar’s Fatḥ al-Bārī.” Journal of Near Eastern Studies 76:1 (2017): 39-51.
• Brown, Jonathan. “A Man for All Seasons: Ibn ʿUqda and Crossing Sectarian Boundaries in the 4th/10th Century.” Al-ʿUṣūr al-Wusṭā 24 (2016): 139-144.
• Deştī, ʿAbdullāh. “ʿAlī b. el-Ḥakem ve Kitābuhū ‘Meşāyiḫu’ş-Şīʿa’: Men Huve ve Eyne?”, ʿUlūmu’l-Ḥadīs̠ 11:22 (1428): 278-303.
• ed-Dāraḳuṭnī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUmer b. Aḥmed. el-Muʾtelif ve’l-Muḫtelif. Tah. Muvaffaḳ b. ʿAbdulḳādir. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1986.
• Ebū Ġudde, ʿAbdulfettāḥ. “Taḳdimetu’l-Muʿtenī bi’l-Kitāb.” Lisānu’l-Mīzān. Tah. ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġudde, 9 c. içinde 1:74-186. Beyrūt: Mektebetu’l-Maṭbūʿāti’l-İslāmiyye, 1423/2002.
• Ebū Şāme, ʿAbdurraḥmān b. İsmāʿīl el-Maḳdisī. Kitābu’r-Ravḍateyn fī Aḫbāri’d-Devleteyn en-Nūriyye ve’ṣ-Ṣalāḥiyye. Tah. İbrāhīm ez-Zeybek. 5 c. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1418/1997.
• Eren, Mehmet. Şīʿa’da Hadis Ricâli İlmi-Kaynakları ve Konuları. Konya: Adal Ofset, 2010.
• Ḫāmeney, ʿAlī. el-Uṣūlu’l-Erbaʿa fī ‘İlmi’r-Ricāl. Çev. Mācid el-Ġarbāvī. Kum: el-Muʿāvenetu’s̠-S̠ekāfiyye li’l-Mecmaʿi’l-ʿĀlemī li-Ehli’l-Beyt, 1414/1993.
• el-Ḥamevī, Şihābuddīn Yāḳūt b. ʿAbdillāh. Muʿcemu’l-Udebāʾ = İrşādu’l-Erīb ilā Maʿrifeti’l-Edīb. Tah. İḥsān ʿAbbās. 7 c. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1993.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī. Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī. Tārīḫu Medīneti’s-Selām ve Aḫbāru Muḥaddisīhā ve Ẕikru Ḳuṭṭāniha’l-ʿUlemāʾ min Ġayri Ehlihā ve Vāridīhā. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. 17 c. Tunus: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1436/2015.
• Ḥubbullāh, Ḫayder. Durūs Temhīdiyye fī Tārīḫi ʿİlmi’r-Ricāl ʿinde’l-İmāmiyye. Haz. Aḥmed b. ʿAbdulcabbār es-Semīn. Byy: Dāru’l-Fıḳhi’l-İslāmī el-Muʿāṣır, 1432/2012.
• el-ʿIrāḳī, Zeynuddīn, Ẕeyl ʿalā Mīzāni’l-İʿtidāl. Tah. Ṣubḥī es-Sāmerrāʾī. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub – Mektebetu’n-Nahḍati’l-ʿArabiyye, 1407/1987.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsım ʿAlī b. Ḥasen b. Hibetullāh. Tārīḫu Medīneti Dımaşḳ. Tah. Muḥibbuddīn Ebū Saʿīd el-ʿAmrevī. 80 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1415-1421/1995-2001.
• İbn Bābeveyh, Muntecebuddīn Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUbeydullāh. el-Fihrist: Esmāʾu ʿUlemāʾi’ş-Şīʿa ve Muṣannīfin. Tah. ʿAbdulazīz eṭ-Ṭabāṭabāī. Beyrūt: Dāru’l-Aḍvāʾ, 1406/1986.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Fetḥu’l-Bārī bi-Şerḥi Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Tah. Şuʿayb el-Arnaʾūṭ ve diğerleri. 24 c. Beyrūt: er-Risāletu’l-ʿĀlemiyye, 1434/2013.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. el-İṣābe fī Temyīzi’ṣ-Ṣaḥābe. Tah. ʿĀdil Aḥmed ʿAbdulmevcūd – ʿAlī Muḥammed Muʿavvaḍ. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1995.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. Tah. ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġudde. 9 c. Beyrūt: Mektebetu’l-Maṭbūʿāti’l-İslāmiyye, 1423/2002.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (el-Bedrānī Nüshası), Beyazıt Devlet Kütüphanesi, no. 1215 (1. cilt).
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (el-Bedrānī Nüshası), Süleymaniye Kütüphanesi- Laleli Koleksiyonu, no. 631 (2. cilt).
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (el-Biḳāʿī Nüshası), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, no. A.2944. İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (İbn Ḥassān Nüshası), Süleymaniye Kütüphanesi- Ayasofya Koleksiyonu, no. 3394.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (İbn Ḳamer Nüshası), Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Kütüphanesi, no. 462.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-Mīzān. (el-Ḳalḳaşendī Nüshası), Süleymaniye Kütüphanesi- Ragıp Paşa Koleksiyonu, no. 347, 348, 349.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. el-Mecmaʿu’l-Muʾesses li’l-Muʿcemi’l-Mufehres. Tah. Yūsuf ʿAbdurraḥmān el-Marʿaşlī. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1413/1992.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. el-Muʿcemu’l-Mufehres ev Tecrīdu Esānīdi’l-Kutubi’l-Meşhūra ve’l-Eczāʾi’l-Mens̠ūra. Tah. Muḥammed Şekūr el-Meyādinī. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1418/1998.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Nuzhetu’l-Elbāb fi’l-Elḳāb. Tah. ʿAbdulazīz b. Muḥammed b. Ṣāliḥ. 2 c. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1409/1989.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Tabṣīru’l-Muntebih bi-Taḥrīri’l-Muştebih. Tah. Muḥammed ʿAlī en-Neccār. Beyrūt: Mektebetu’l-ʿİlmiyye, tsz.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. Tehẕību’t-Tehẕīb. Tah. İbrāhīm Zeybek ve diğerleri. 4 c. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1432/2011.
• İbn Ḫallikān, Ebū’l-ʿAbbās Aḥmed b. Muḥammed. Vefeyātu’l-Aʿyān ve Enbāʾu Ebnāʾi’z-Zamān. Tah. İḥsān ʿAbbās. 8 c. Beyrūt: Dāru Sādır, 1972.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿUmer. el-Bidāye ve’n-Nihāye. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 21 c. Cize: Dāru Hecer li’t-Ṭıbāʿa ve’n-Neşr, 1418/1997.
• İbn Mākūlā, Ebū Naṣr ʿAlī b. ʿAlī. el-İkmāl fī Rafʿi’l-İrtiyāb ʿani’l-Muʾtelif ve’l-Muḫtelif mine’l-Esmāʾ ve’l-Künā ve’l-Ensāb. Tah. ʿAbdurraḥmān b. Yaḥyā el-Muʿallimī el-Yemānī. 6 c. Byy: yy. tsz. (Haydarabad: 1962-1967’nin ofseti).
• İbn Yūnus, Ebū Saʿīd ʿAbdurraḥmān b. Aḥmed b. Yūnus eṣ-Ṣadefī el-Mıṣrī. Tārīḫu İbn Yūnus el-Mıṣrī. Tah. ʿAbdulfettāḥ Fetḥī ʿAbdulfettāḥ. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbnu’l-ʿAdīm, Ebū’l-Ḳāsım ʿUmer b. Aḥmed. Buġyetu’ṭ-Taleb fī Tārīḫi Ḥaleb. Tah. Suheyl Zekkār. 12 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, tsz.
• İbnu’l-Fuvaṭī, Ebū’l-Faḍl ʿAbdurrazzāḳ b. Aḥmed. Mecmaʿu’l-Ādāb fī Muʿcemi’l-Elḳāb. Tah. Muḥammed el-Kāzım. 4 c. Tahran: Vizāretu’s̠-S̠eḳāfe ve’l-İrşādu’l-İslāmī, 1416.
• İbnu’s-Sāʿī, ʿAlī b. Enceb, ed-Durru’s̠-S̠emīn fī Esmāʾi’l-Muṣannifīn. Tah. Aḥmed Şevḳī Binbīn – Muḥammed Saʿīd Ḥaneşī. Tunus: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1430/2009.
• İbnu’ş-Şaʿʿār el-Mevṣılī, Ebū’l-Berekāt Kemāleddīn Mubārek b. Ebī Bekr. Ḳalāʾidu’l-Cumān fī Ferāʾidi Şuʿarāʾi Hāẕe’z-Zamān = ʿUḳūdu’l-Cumān fī Şuʿarāʾi Hāze’z-Zamān. Tah. Kemāl Selmān el-Cubūrī. 9 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler: Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivayetler, İstanbul: İFAV, 2014.
• Ḳāsım ʿAlī Saʿd. Mevāridu’l-Ḥāfıẓ eẕ-Ẕehebī fī Kitābihī Mīzāni’l-İʿtidāl fī Naḳdi’r-Ricāl. Beyrūt: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye, 1422/2001.
• Keḥḥāle, ʿUmer Rıḍā. Muʿcemu’l-Muʾellifīn: Terācimu Muṣannifi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye. 15 c. Beyrūt: Mektebetu’l-Mus̠ennā – Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1431/2010.
• el-Keşşī, Muḥammed b. ʿUmer b. ʿAbdulazīz. İḫtiyāru Maʿrifeti’r-Ricāl. Tah. Ḥasen Muṣṭafavī. Meşhed: Dānişgāh-ı Meşhed, 1348 hş./1969.
• Kohlberg, Etan. “Dört Yüz Asıl.” Çev. Mustafa Macit Karagözoğlu – Muhammed Enes Topgül. Şīʿa’nın Hadis Anlayışı Üzerine İncelemeler. Ed. Mustafa Macit Karagözoğlu – Muhammed Enes Topgül içinde, 133-175. İstanbul: Klasik, 2013.
• Krenkow, F. “Ibn Ḥajar Al-‘Asqalānī, Lisān Al-Mīzān. Six vols. 8vo. 492, 514, 448, 494, 440, 868 + 12 pp. Haidarābād: Dā’iratul Ma‘ārif, 1329–31.” Journal of the Royal Asiatic Society 58:3 (1926): 541-542.
• Kurt, İsmail – Halil İbrahim Turhan. “En Az Bir Münekkit Tarafından Yalancılıkla Tenkit Edilen Hicrî İlk İki Asırdaki Râvîlerin İncelenmesi.” ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 11:1 (2021): 189-204.
• Kutluay, İbrahim. İmâmiyye Şîası’na Göre Cerh ve Ta‘dîl. İstanbul: Rağbet, 2012.
• el-Marʿaşlī, Muḥammed ʿAbdurraḥmān, Fetḥu’l-Mennān bi-Muḳaddimeti Lisāni’l-Mīzān. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1415/1995.
• Melikyān, Muḥammed Bāḳır. “Lisānu’l-Mīzān ve’l-Maṣādiru’r-Ricāliyye fi’l-Medreseti’l-İmāmiyye I”, Turās̠unā 33:1 (1438): 27-83.
• Melikyān, Muḥammed Bāḳır. “Lisānu’l-Mīzān ve’l-Maṣādiru’r-Ricāliyye fi’l-Medreseti’l-İmāmiyye II”, Turās̠unā 34:1 (1439): 36-111.
• Melikyān, Muḥammed Bāḳır. “Lisānu’l-Mīzān ve’l-Maṣādiru’r-Ricāliyye fi’l-Medreseti’l-İmāmiyye III”, Turās̠unā 34:2 (1439): 44-80.
• en-Necāşī, Aḥmed b. ʿAlī. Ricālu’n-Necāşī. Beyrūt: Şeriketu’l-Aʿlemī li’l-Maṭbūʿāt, 1431/2010.
• Niʿme, ʿAbdullāh. “Muḳaddime”, Kenzu’l-Fevāʾid. Tah. ʿAbdullāh Niʿme. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Aḍvāʾ, 1405/1985.
• Oğur, Necmettin. “Şia’da Ricâl İlminin Gelişimi ve Bu Alanda Yapılan Çalışmalar.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2002.
• Öz, Mustafa – Abdullah Kahraman. “Ebû Ca‘fer et-Tûsî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 41:435-7.
• Öz, Mustafa. “İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 19:345-8.
• Öz, Mustafa. “İbn Şehrâşûb.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 20:376.
• Öz, Mustafa. “Necâşî, Ahmed b. Ali.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 32:475.
• Öz, Mustafa. “Şerîf el-Murtazâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 38:586-8.
• Özkan, Halit – Mustafa Macit Karagözoğlu – Muhammed Enes Topgül. “Buhârî’nin el-Câmiʻu’s-Sahîh’i Üzerine Yazılmış Şerhler.”, Hadis Şerh Literatürü I, ed. Mustafa Macit Karagözoğlu, içinde 169-313. İstanbul: İFAV, 2020.
• eṣ-Ṣafedī, Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. Aybek. el-Vāfī bi’l-Vefeyāt. Tah. Aḥmed el-Arnaʾūṭ – Turkī Muṣṭafā. 29 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1430/2000.
• Sandıkçı, S. Kemal. “İbn ʿUḳde.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 20:427-428.
• es-Seḫāvī, Ebū’l-Ḫayr Şemsuddīn Muḥammed b. ʿAbdurraḥmān. el-Cevāhir ve’d-Durer fī Tercemeti Şeyḫi’l-İslām İbn Ḥacer. Tah. İbrāhīm Bācis ʿAbdulmecīd. 3 c. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 1419/1999.
• es-Seḫāvī, Ebū’l-Ḫayr Şemsuddīn Muḥammed b. ʿAbdurraḥmān. el-İʿlān bi’t-Tevbīḫ li-men Ẕemme Ehle’t-Tārīḫ. Tah. Sālim b. Gatar ez-Zufeyrī. Riyāḍ: Dāru’s-Sumayʿī, 1438/2017.
• Stewart, Devin J. “The Disputed Name and Origin of Abū al-Fatḥ al-Karājikī (d. 449/1057).” Turkish Journal of Shiite Studies 3:1 (June 2021): 31-50.
• es-Subḥānī, Caʿfer. Külliyāt fī ʿİlmi’r-Ricāl. Kum: Muʾessesetu’n-Neşri’l-İslāmī, 1425.
• es-Subkī, Tācuddīn ʿAbdulvehhāb b. ʿAlī. Ṭabaḳātu’ş-Şāfiʿiyyeti’l-Kubrā. Tah. ʿAbdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv ve Maḥmūd Muḥammed eṭ-Ṭanāḥī. Ḳāhira: Maṭbaʿatu ʿĪsā el-Bābī el-Ḥalebī, 1963-1964.
• eş-Şābuştī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed. ed-Diyārāt. Tah. Korkīs ʿAvvād. Baġdād: Menşūrātu Mektebetu’l-Mus̠ennā, 1386/1966.
• et-Tahrānī, Āgā Buzurg Muḥammed Muḥsin. eẕ-Ẕerīʿa ilā Teṣānīfi’ş-Şīʿa. Tah. Seyyid Rıḍā b. Caʿfer Murtaḍā el-ʿĀmilī. 26 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1420/2009.
• et-Tahrānī, Āgā Buzurg Muḥammed Muḥsin. Ṭabaḳātu Aʿlāmi’ş-Şīʿa. 17 c. Beyrūt: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1430/2009.
• Takim, Liyakat. “The Origins and Evaluations of Hadith Transmitters in Shi`i Biographical Literatures.” The American Journal of Islamic Social Sciences 24:4 (2007): 26-49.
• Tomar, Cengiz. “İbnu’l-Fuvatî.” DİA, 12:47-49.
• Topgül, Muhammed Enes. Erken Dönem Şiî Ricâl İlmi: Keşşî Örneği. İstanbul: İFAV, 2015.
• Turhan, Halil İbrahim. “Biyografi Yazım Tarihinde İbn Hacer: Müstekar/İdeal Metinlerin Oluşumu.” İslâm İlim Geleneğinde İbn Hacer el-Askalânî: Bir Memlük Âlimi Portresi, ed. Sezai Engin – Mehmet Fatih Yalçın, içinde 347-391. İstanbul: Siyer Akademi, 2021.
• eṭ-Ṭūsī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Fihrist. Tah. Seyyid Muḥammed Ṣādıḳ āl-i Baḥru’l-ʿUlūm. Necef: Mektebetu’l-Murtazaviyye, ts.
• eṭ-Ṭūsī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. Ricālu’t-Ṭūsī. Tah. Cevād el-Ḳayyūmī el-İṣfahānī. Kum: Muʾessesetu’n-Neşri’l-İslāmī, tsz.
• Wynter-Stoner, Kyle. “The Maḥmūdīyah: The History of a Library, Its Books, and Its Readers.” Doktora Tezi, University of Chicago, 2022.
• eẕ-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn et-Türkmānī. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Şuayb el-Arnaʾūṭ ve diğerleri. 30 c. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1432/2011.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn et-Türkmānī. Mīzānu’l-İʿtidāl fī Naḳdi’r-Ricāl. Tah. Muḥammed Rıḍvān ʿAraḳsūsī ve diğerleri. 5 c. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1430/2009.
• ez-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn et-Türkmānī. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīr ve’l-Aʿlām. Tah. ʿUmer ʿAbdusselām Tedmurī. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1990.
• ez-Ziriklī, Ḫayreddīn, el-Aʿlām: Kāmūsu Terācim li-Eşheri’r-Ricāl ve’n-Nisāʾ mine’l-ʿArab ve’l-Mustaʿrabīn ve’l-Musteşriḳīn. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-ʿİlm li’l-Melāyīn, 1404/1984.