A Text on the Socio-Cultural Ground of Tobacco in the 18th Century Ottoman Land: Abū Sahl Numān Efendi’s Epistle Taḥlīl al-Duḫān

Yıl 2017, , 1 - 45, 01.04.2017

Mehmet Kalaycı , Eyüp Öztürk

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001460

Öz

A Text on the Socio-Cultural Ground of Tobacco in the 18th Century Ottoman Land: Abū Sahl Numān Efendi’s Epistle Taḥlīl al-Duḫān Abū Sahl Numān Efendi is a significant Ottoman historian of the 18th century. His epistle on tobacco, Taḥlīl al-Duḫān, provoked much discussion in its time and the composition of many epistles for and against it. It’s a text of social history bearing significant traces of its time. When compared to other epistles on religious legitimacy of tobacco, Taḥlīl al-Duḫān has a content that goes beyond them. It contains interesting additional remarks reflecting Numān Efendi’s personal experience about various points such as the reception of tobacco in Anatolia and the kinds of tobacco preferred there. This article offers a textual examination of the aforesaid epistle on tobacco, and an analysis of its content. It also gives information about mān Efendi’s life, the historical journey of tobacco in Europe and the Ottoman land, and the contents of other epistles on tobacco in the Ottoman geography. Included finally in the study is also the transliteration of the text originally composed in Ottoman Turkish

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Tobacco, Numān Efendi, Smoking, Social History, Ḥalāl

18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebū Sehl Numān Efendi ve Taḥlīlu’d-Duḫān Adlı Risâlesi

Öz

Ebū Sehl Numān Efendi, 18. yüzyılda yaşamış önemli bir Osmanlı tarihçisidir. Yaşadığı dönemde çokça tartışılan, lehte ve aleyhte pek çok risâlenin yazıldığı tütün konusunda kaleme aldığı risâle kendi döneminden izler taşıyan bir sosyal tarih metni niteliğindedir. Genellikle tütünün dinî ve şer ī hükmünün mevzu bahis edildiği diğer risâlelerle kıyaslandığında Numān Efendi’nin risâlesi bunu aşan bir muhtevaya sahiptir. Risâlede tütünün ilgili dönemde Anadolu coğrafyasında nasıl karşılık bulduğuna, hangi tütünlerin tercihe şayan olduğuna dair Numān Efendi’nin şahsi tecrübelerine dayanan anlamlı tespitler yer almaktadır. Biz bu makalede onun tütün hakkındaki bu risâlesini inceledik, muhtevasını analiz ettik ve Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmış metnin transkripsiyonunu yaptık. Ayrıca Numān Efendi’nin hayatına ve tütünün Avrupa ve Osmanlı’daki tarihsel seyrine yer vererek Osmanlı coğrafyasında tütün konusunda yazılan diğer risalelerin muhtevasını ana hatlarıyla sunduk

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Tütün, Numān Efendi, Duḫān, Sosyal Tarih, Helal

Kaynakça

• Acar, Nurettin Muhtar. “Sigara Hakkında İki Yazma Risale: Abdülmelik el-İsâmî’nin ‘Risale Celile fî Şurbi’d-Duhân’ ve Mustafa b. Ali el-Âmâsî’nin ‘Risale fî Tahrîmi’d-Duhân’ Adlı Risaleleri.” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2010.
• Akdağlı Muṣṭafā Efendi. Risāle fī Ḥurmeti’d-Duḫān (Yazma). Manisa Yazma Eser Kütüphanesi-Akhisar Zeynelzade, no.5740, vv.72b-76a.
• el-Akhisārī, Aḥmed er-Rūmī. er-Risāletu’t-Duḫāniyye (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Harput, no.429, vv.194-199. Bu risale, Yahya Michot tarafından Against Smoking: An Ottoman Manifesto neşredilmiştir. Michot’nun bu eserinin Türkçe çevirisi için bkz. Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi. Nşr. Yahya Michot. Çev. Mehmet Yavuz (İstanbul: Kitap Yayınları, 2015). adıyla ----------.
• Mecālisu’l-Ebrār ve Mesāliku’l-Aḫyār (Yazma). Nuruosmaniye
• Kütüphanesi, no.2574, v.290a, 292b-295a.
• Akkan, Erdoğan & Metin Tuncel. “Kemaliye,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.25, s.236-237.
• Aktepe, M. Münir. “Hekimoğlu Ali Paşa,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.17, ss.166-168.
• Ālim Muḥammed, Hācī Emirzāde Güzelhisārī. Risāle fī Beyi’d-Duḫān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi. A. Tekelioğlu, no.870, v.15a-b.
• el-Aynī, Muḥammed Fiḳhī. Risāle fī’d-Duḫān ve’l-Ḳahve (Yazma). Beyazıt Devlet Kütüphanesi-Beyazıd, no.790, vv.107-111.
• el-Buḫārī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. İsmāīl. Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī. Tah. Abdulazīz b. Abdillāh b. Bāz. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1994; Kahire: Mektebetu’s- Selefiyye, 1403.
• Dığıroğlu, Filiz. “Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912),” Osmanlı Araştırmaları Dergisi 43 (2014), ss.227-272.
• Doğan, M. Nur. “Esad Efendi, Ebuishakzâde,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.11, ss.338-340.
• Fidan, Yılmaz. “Trabzonî Mehmed Medenî’ye Nispet Edilen Arapça Duhan Risalesi,” Şenol Saylan-Betül Saylan (ed.), I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildirileri (İstanbul: Değişim Yayınları, 2015) içinde, ss.441-457.
• Goodman, Jordan. Tobacco in History: The Cultures of Dependence. London: Routledge, 1993.
• el-Ḫādimī, Ebū Saīd Meḥmed b. Muṣṭafā. Risāle fī Ḥaḳḳi’d-Duḫān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi, Denizli, no.389, v.143a.
• Hezarfen, Ḥüseyin Efendi. Telhṣu’l-Beyān f Ḳavānn Āl Us̠mān. Nşr. Sevim İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• İbn Ḥanbel, Ebū Abdillāh Aḥmed b. Muḥammed. el-Musned. Tah. Şuayb el- Arnaūṭ, Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 2001; İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Imber, Colin. Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650. Çev. Şiar Yalçın. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• İlmiyye Salnamesi: Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislâmlar. Nşr. S. A. Kahraman, A. N. Galitekin, C. Dadaş. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren yayıncılık, 2000.
• İpşirli, Mehmet. “Abdullah Efendi, Yenişehirli,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.1, ss.100-101.
• İpşirli, Mehmet & Mustafa Uzun. “Bahâî Mehmed Efendi,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.4, ss.463-464.
• el-İṣāmī, Abdulmelik. Risāle Celīle fī Şurbi’d-Duḫān (Yazma). Milli Kütüphane, no.A 233/2.
• Kalaycı, Mehmet & İsmail Alper Kumsar. Bir Osmanlı Âliminin Çileli Yılları: Ebû Sehl Nu‘mân Efendi. Ankara: Hitabevi Yayınları, 2017.
• Kasapoğlu, Mustafa Kemal. “BAF’taki Türk Camileri,” Soyalp Tamçelik (ed.), 2013 Kuzey Kıbrıs: Geleceğin Planlanması (Ankara: EkoAvrasya Yayınları, 2014) içinde, s.265-304.
• Kātip Çelebi, Hacı Halife. Mzānu’l-Ḥaḳḳ f İḫtiyāri’l-Eḥaḳḳ. Türkçe terc. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008.
• Kiel, Machiel. “Velestin,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.43, s.22-24.
• el-Leknevī, Abdulḥayy b. Muḥammed. el-Ās̠āru’l-Marfūa fī Aḫbāri’l-Mevḍūa. Tah. Muḥammed Saīd b. Besyūnī ZaŞlūl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984.
• el-Merveẕī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. Naṣr. es-Sunne. Tah. Sālim Aḥmed es- Selefī. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s̠-S̠eḳāfiyye, 1408.
• Molla Beyşehrī. er-Risāletu’d-Duḫāniyye ve’l-Enfiyye ve’l-Ḳahviyye (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmalar, no.73, vv.102b-105b.
• Muallim Nâcî. Lugat-i Nâcî. Nşr. Ahmet Kartal. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• en-Nāblusī, AbdulŞanī b. İsmāīl. eṣ-Ṣulḥ beyne’l-İḫvān fī Ḥukmi İbāḥāti’d-Duḫān (Yazma). Nuruosmaniye Kütüphanesi, no.2404, vv.1-69.
• Naīmā, Muṣṭafā Efendi. Tarîh-i Naîma: Ravzatü’l-Hüseyn fi Hulâsati Ahbâri'l- Hâfikayn. Nşr. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Numān Efendi, Ebū Sehl. Destān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Reşid Efendi, no.667, vc.1b-9a.
• Nāẓir (Yazma), Nuruosmaniye Kütüphanesi, no.2225, vv.51-75;
• Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.3677, vv.55-73
• ……… Hevādim-i Ravāfiż (Yazma). Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Arabi, no.370, vv.1-23; Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi. Burdur İl Halk, no.425, vv.125-142; İBB Atatürk Kitaplığı-Osman Ergin, no.157, vv.1-12.
• ……… Taḥlīlu’d-Duḫān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Özel, no.874, vv.1- 16.
• ……… Tedbîrât-ı Pesendîde (Beğenilmiş Tedbirler). Nşr. A. İbrahim Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Prokosch, Erich. Molla und Diplomat Der Bericht des Ebû Sehil Nu’man Efendi über die österreichisch-osmanische Grenzziehung nach dem Belgrader Frieden 1740/41. Graz/Wien/Köln: Verlag Styria, 1972.
• el-Ōfī, el-Ḥācc Meḥmed Emīn b. Ḥasen. Murşidu’l-İḫvān fī Ḥaḳḳi’d-Duḫān. İstanbul,1309.
• Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, tsz.
• Özen, Şükrü. “Tütün: Fıkıh,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.42, ss.5- 9.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1993.
• Peçevī, İbrāhīm Efendi. Peçevî Tarihi. Nşr. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Saçaklızāde, Meḥmed Efendi. Risāle fī Mesāili’d-Duḫān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi, A. Tekelioğlu, no.870, v.12a-b.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Stewart, Grace G. “A History of the Medicinal Use of Tobacco, 1492-1860,” Medical History 11 (1967), ss.228-268.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî yahut Tezkire-i Meşâhîri Osmâniyye. Nşr. M. Keskin ve diğerleri. İstanbul: Sebil Yayınları, 1997.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed. Mucemu’l-Kebīr. Tah. Ḥamdī Abdulmecīd Selefī. Beyrut: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-Arabī, 1984.
• et-Tirmiẕī, Ebū Īsā Muḥammed b. Īsā. el-Cāmiu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. İbrāhīm Atve Ivaḍ, Kahire: Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1975.
• eṭ-Ṭrabzōnī, Meḥmed Medenī. Hādi’l-Umyi ilā Cāddeti’ṭ-Ṭarīḳ (Risāle fī’d-Duḫān) (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Süleymaniye, no.1041, vv.177-195.
• Tuncer, Orhan Cezmi. “Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız,” Vakıflar Dergisi 25 (1995), ss.9-34.
• Ünal, Mehmet Ali. “Harput,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.16, s.232-235.
• Ünal, Metin. “Tütünün Dört Yüz Yılı,” Emine Gürsoy Naskali (ed.), Tütün Kitabı (İstanbul: Kitabevi Yayınları 2003) içinde, ss.17-33.
• Vānī, Meḥmed Efendi, Risāle-i Duḫān (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Manisa, no.2932, vv.134b-137a.
• Yapıştıran, Cihan. “19. Yüzyıl İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün.” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2013.
• http://archive.tobacco.org/History/Tobacco_History.html (08.06.2017)
• http://www.iranicaonline.org/articles/baban-2 (01.06.2017)