The Formation of the Protestant Armenian Nation in Anatolia

Yıl 2009, Cilt: 50 Sayı: 2, 153 - 186, 01.08.2009

Mehmet ALPARSLAN Küçük

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001004

Cited By: 4

Öz

The main topic of this article is Protestantism and the main reasons for the spread of Protestantism among Armenians in Anatolia. This article also focuses on the importance of missionary activities. Moreover, it tackles the attitude of the Armenian Church towards the Armenians who became Protestant as a result of missionary activities, and also the pressures of USA and England on the Ottoman Empire because of this attitude. The acceptance of the Protestant Armenians by the Ottomans as a “Nation” is discussed and in the end an overall evaluation on the issue is offered

Anahtar Kelimeler

Protestantism, Missionary activities, Protestant Missionaries, the Armenian

Anadolu’da “Protestan Ermeni Milleti”nin Oluşumu

Öz

Makalemizde, Protestanlık hakkında genel bilgiler verilmiş, Protestanlığın Anadolu‟daki Ermeniler arasında oluşum sebepleri de belirtilerek nasıl yayıldığı ve bu yayılış sürecinde misyonerlik faaliyetlerinin etkisi ele alınmıştır. Bununla birlikte misyonerlik faaliyetleri neticesinde Protestanlaşan Ermenilere karşı Ermeni Patrikliği‟nin tutumu ve bu tutum karşısında İngiltere ve Amerika‟nın Osmanlı Devleti‟ne karşı baskısı da işlenmiştir. Burada ayrıca Protestanlığı kendisine din olarak seçen Ermenilerin Osmanlı Devletince ayrı bir “Millet” olarak kabulü anlatılmıştır. Makalemizin sonuç kısmında ise genel bir değerlendirme yapılmıştır

Anahtar Kelimeler

Protestanlık, misyoner faaliyetleri, Ermeni Kilisesi, Protestan Ermeniler

Kaynakça

• Açıkses, Erdal, Amerikalıların Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• ---------, “Türk-Amerikan Münasebetlerinin Değerlendirilmesi,” Türkler XIII, (ed.) Hasan Celal Güzel ve diğerleri, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.542-553.
• Agbabian, Mihran S., “The Evangelical Dimension in The Armenian Church,” http://www. cacc-sf.org/c-edacMSA.html (22.02.2005).
• Akgün, Seçil, “Kendi Kaynaklarından Amerikalı Misyonerlerin Türk Sosyal Yaşamına Etkisi (1820-1914),” X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, 5. Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları, 1994, ss.2120-2145.
• ---------, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü,” Atatürk Yolu Dergisi, 1:1 (1988), ss.1–12.
• ---------, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu‟ya Bakışları,” Ankara Üniversitesi OTAM Dergisi, 3 (1992), ss.1-16.
• Anderson, Rufus, History of the Missions of The American Board of Commissioners for Foreign Missions to the Oriental Churches, Boston: Congregational Publishing Society, 1872.
• Arberry, A.J. ve I.J. Rosenthal (Yahudilik), Warren, M.A.C. (Hıristiyanlık), Religion in The Middle East, Cambridge: Cambridge University Press, 1969.
• Arpee, Leon, A History of Armenian Christianity, New York, 1946.
• Artinian, Vartan, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, çev. Zülal Kılıç, İstanbul: Aras Yayıncılık, 2004.
• Avakian, Karl Vartan, “The Armenian Evangelical Church 1846-1996,” http://www.cacc- sf.org/c-aehistory.htm (15.09.2004).
• Aydın, Suavi, “Anadolu Hıristiyanlığında Dönüşüm: Misyoner Faaliyetlerinin Doğu Hıristiyanlığı Üzerindeki Etkisi ve Modernleşme,” Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, Ürgüp/Nevşehir 23-28 Ekim 2000, (2001), ss.73-88.
• Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, çev. Haluk Şaman, İstanbul: Tercüman yayınları, tsz. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)
• Bedikian, Antranig A., “The Rise of The Evangelical Movement Among Armenians,” http:// www.cacc-sf.org/c-riseAAB.html (04.05.2004).
• Bliss, Edwin Munsell, Turkey and The Armenian Atrocities, Philadelphia: Edgewood Publishing Company 1896.
• Breiner, Bert F. ve Christian W. Troll, “Christianity and Islam,” The Oxford Encyclopedia of The Modern Islamic World, 1 (1995), ss. 280-286.
• Büyükkarcı, Süleyman, Türkiye’de Amerikan Okulları, Konya: Yelken Yayınları, 2004.
• Centennial of Constantinople Station, İstanbul: Near East Mission of the American Board 1931.
• Chakmakjian, Hagop A. N., “The Armenian Evangelical Church and The Armenian People,” http://www.cacc-sf.org/c-aecHAC.html (23.01.2004).
• Cöhce, Salim, “Osmanlı Ermeni Toplumunda Siyasallaşma Çabaları,” Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2:8 (2003), ss.37-67.
• Crollius, A. Roest, “İnkültürasyon,” çev. A. İsra Güngör, Dini Araştırmalar Dergisi, 1 (1998), ss.93-105.
• Çark, Y.G., Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, İstanbul 1953.
• Danacıoğlu, Esra, “Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Misyoner Faaliyetleri,” (basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1986.
• ---------, “Anadolu‟da Birkaç Amerikalı Misyoner,” Tarih ve Toplum Dergisi, 19:120 (2003), ss.76-79.
• Daniélou, Jean, “Kilisede Misyoner Düşüncesi”, çev. Abdurrahman Küçük, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Ayrı Basım), 37 (1998), ss.101-104.
• Darakjian, Barkev N, “Armenian Evangelical Identity Historical and Theological Perspectives,” http://www.cacc-sf.org/c-aeidentityBND.html (23.01.2004).
• ---------, “Evangelism or Proselytism,” http://www.cacc-sf.org/c-aopBND.html (05.10.2004)
• ---------, “Evangelism in The Early Armenian Evangelical Church,” http://www.cacc.sf.org/c- ceaBND.html (05.01.2005).
• ---------, “Distinguishing Evangelicals from Paulicians,” www.aeuna.org/distinguishing.htm (21.09.2004).
• Demirjian, Charles, “The Armenian Evangelical Church 2000,” http:// www.churcharmenia.com/evangelical/evmain1_27_01.html (04.01.2005).
• Dittes, James, Hıristiyan Misyonu ve Türk İslamlığı, çev. Türkan Yörükan, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1957.
• Dwight, H.G., Christianity in Turkey A Narrative of The Protestan Reformation in The Armenian Church, London : J. Nisbet, 1854.
• Erbaş, Ali, “Hıristiyan Misyonerliğine Genel Bir Bakış,” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2003), ss.161-182.
• Ercan, Yavuz, “Osmanlı Devleti‟nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi),” Osmanlı IV, (Ed.) Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ss.197-207.
• Erhan, Çağrı, “Ottoman Official Attitudes Towards American Missionaries,” http://research. yale.edu/ycias/database/files/mesv5_11.pdf (17.11.2004).
• Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara: Alperen yayınları, 2000.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayri Müslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul: Risale Yayınları, 1990.
• Fendoğlu, Tahsin, “Amerika Birleşik Devletleri‟nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti,” Türkler XIV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.189-196.
• Flocken, R. W., “Protestantism in Turkey,” name.umd/umich.edu (01.12.2003).
• Fuller, Louis, “The Missionary‟s Role in Developing Indigenous Christian Theology,” http://bgc.gospelcom.net/emis/1997/indigtheo.html (12.10.2004).
• Grabill, Joseph L., Protestant Diplomacy and The Near East Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1971.
• Gündüz, Ahmet, “Osmanlı Devleti‟nde Yapılan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Doğuşu, Gelişmesi,” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 128 (2000), ss.111-117.
• Güngör, A. İsra, Cizvitler ve Katolik Kilisesindeki Yeri, Ankara: Avrasya Bir Vakfı Yayınları, 2002.
• Güngör, Erol, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1999.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.
• Halidi, Mustafa ve Ömer Ferruh, İslam Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, İstanbul: Bilmen Basımevi, 1968.
• Haydaroğlu, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar, Ankara 1990.
• ---------, “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar,” Türkler XIV, (ed.) Hasan Celal Güzel ve diğerleri, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.181-188.
• Hülagü, Metin, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye,” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (2001), ss.57-93.
• Işıksal, Turgut, “Ermenilerin Diğer Devletlerle İlişkileri,” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 3 (1985), ss.46-49.
• İnandı, İsa, “Türk Dünyasında Misyonerlik,” Bilig Dergisi, 2 (1996), ss.35-47.
• Kantarcı, Şenol, Amerika Birleşik Devletleri’nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, İstanbul: Aktüel Yayınları, 2004.
• Kavas, Ahmet, “Afrika‟da Misyonerlik Faaliyetleri,” Dinler Tarihi Araştırmaları III- Hıristiyanlık, (2002), ss.447-453.
• Kayayan, A.R., “Armenia Revisited: Prospects for Reformation?,” www.christianforarmenia. org/missiondoss (13.08.2004).
• Kılıç, Davut, “Osmanlı Ermenileri Arasında Katolik Kilisesinin Kuruluş Faaliyetleri,” Yeni Türkiye (Ermeni Sorunu Özel Sayısı II), 38 (2001), ss.726-734.
• ---------, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2000.
• Kırşehirlioğlu, Erol, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1963.
• Kiskira, Konstantina P., “19. Yüzyılın Çokuluslu İstanbul‟unda Amerikan Misyonerleri,” (ed.) Pinelopi Stathis, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayrimüslimler, çev. Foti ve Stefo Benlisoy, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999, ss.65-67.
• Kocabaşoğlu, Uygur, Anadoludaki Amerika, İstanbul: Arba Yayınları, 1989.
• Kocamanoğlu, Emine, “Osmanlı Döneminde Robert Kolej‟de Din Eğitimi,” Osmanlı V, (ed.) Güler Eren, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), ss.359-365.
• Kodaman, Bayram, “Ermeni Meselesinin Doğuş Sebepleri,” Yeni Çığ Dergisi, 1(1981), ss.3-8.
• ----------, Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Ankara 1994.
• ----------, “The Eastern Question: Imperialism and The Armenians,” The Eastern Question: Imperialism And The Armenian Community, Ankara 1987.
• Köse, Ensar, “Misyoner, Mandacı, Feminist,” Tarih ve Düşünce Dergisi, 18 (2001), ss. 30-32.
• Kurat, Akdes Nimet, Türk-İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi (1553-1610), Ankara: A. Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Enstitüsü Yayınları, 1953.
• Küçük, Cevdet, “Osmanlı Devleti‟nde Millet Sistemi,” Osmanlı IV, (ed.) Güler Eren, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), ss.208-216.
• Küçük, Abdurrahman, “Türklerin Anadolu‟daki Azınlıklara Dinî Hoşgörüsü (Ermeni ve Yahudi Örneği),” Asya’dan Anadolu’ya Taşınanlar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1999, ss.21-64.
• ---------, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara: Andaç Yayınları, 2003.
• ---------, “Türkiye‟de Misyonerlerin Çalışmaları ve 2003 Yılında TBMM‟de Kabul Edilen Yasalarla Misyonerlik İlişkisi,” Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İSAV, İstanbul: Ensar neşriyat, 2004), ss.40-66.
• Laçiner, Sedat ve İhsan Bal, “İngiltere Ermenileri, Lobicilik ve Ermeni Sorunu,” Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2:7 (2002), ss.71-120.
• Lerner, Constantine, “Sara Miapor: An Armenian Character in The Life of St. Nino and Jerusalem,” (ed.) Michael E. Stone, Roberta R. Ervine, Nira Stone, The Armenians in Jerusalem and The Holy Land, (Leuven: Peeters, 2002), ss.111–121.
• Mahiroğulları, Adnan, “XIX. Yüzyılda Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri,” Türk Yurdu Dergisi, 19-20:148-149 (1999-2000), ss.526-533.
• Martin, George, Sağlık Bulma İncilden Düşünceler, çev. Alida T. Tereza, İstanbul 1986.
• Nelson, John Oliver, Opportunities in Protestan Religious Vocations, New York, 1952.
• Noss, John B., Man’s Religions, New York: Macmillan, 1956.
• Ostling, Richard N., “Evangelicalism,” http://mb.soft.com/believe/text/evangeli.Htm (27.10.2004).
• Oyhon, Edith ve Bente Etingü, Churches in Istanbul, Istanbul: Yapı Kredi Publications, l999.
• Pamukciyan, Kevork, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar İstanbul Yazıları-1, İstanbul: Aras Yayıncılık, 2002).
• ---------, “Ermeniler,” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 3 (1994), ss.190-194.
• Phillips, Clifton Jackson, Protestan America and The Pagan World: The First Half Century of The American Board of Commissioners For Foreign Missions 1810-1860, Cambridge: Harvard University Press, 1969.
• Sahagian, Jean Daniel, Le Mouvement Evangelique Armenien, Marseille, 1986.
• Sakarya, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara: Genelkurmay ATASE Yayınları, 1984.
• Salt, Jeremy, Imperialism and The Ottoman Armenians, London: Frank Cass, 1993.
• Samur, Sebahattin, “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Suriye‟de Açılan Protestan Okulları Üzerine Bir İnceleme,” Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1990), ss.171-183.
• Saray, Mehmet, Rusların Orta Asya’yı Ele Geçirmeleri, yayın no.1, Ankara: ODTÜ Asya- Afrika Araştırmaları Grubu Yayınları, 1984.
• Selvi, Haluk, “Amerika Birleşik Devletleri‟nde Ermeni Faaliyetleri,” Ermeni Araştırmaları Dergisi, 1, Türkiye Kongresi Bildirileri, 3. Ankara, 2003, ss. 27-37.
• Seydi, Süleyman, “Sovyetler Birliği‟nin Ermeniler İçin Başlattıkları Anavatana Dönüş Projesi,” Ermeni Araştırmalar Dergisi, 2:8 (2003), ss.96-113.
• Sezer, Ayten, “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı II, (ed.) Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ss.181-192.
• ---------, “Osmanlı‟dan Cumhuriyete Misyonerlerin Türkiye‟deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri,” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı, Özel Sayısı, 1999), ss.169-184.
• Smith, Eli ve H.G.O. Dwight, Missionary Researches in Armenia: Including a Journey Through Asia Minor and into Georgia and Persia, with a Visit to The Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, London, 1834.
• Sonyel, Salahi R., “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu‟nun Gayri Müslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri,” Tanzimatın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994, ss.339-351.
• Stackhouse, Max L., “Missions,” Encyclopedia of Religion, (ed.) Mircae Eliade, 9 (1987), ss.564-615.
• Stone, Frank Andrews, Academies For Anatolia, Boston: University Press of America,1984.
• Strong, William, The Story of The American Board, Boston: The Plimpton Press, 1910.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında (Seçmeler), Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1986.
• Şahin, Emrah, “Errand into The East: A History of Evangelical American Protestant Missionaries and their Missions to Ottoman Istanbul During The Nineteeenth Century,” (basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 2004.
• Şimşir, Bilal N., “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine,” Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Ankara, 1985, ss.79-124.
• Şişman, Adnan, “Misyonerlik Faaliyetleri ve Uşak‟ta Montanizm‟e Dair Çalışmalar,” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3:2 (2001), ss.1-6.
• ---------, “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti‟nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler,” Türkler XIV, (ed.) Hasan Celal Güzel ve diğerleri, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), ss.173-179.
• Tanyu, Hikmet, “Robert Kolej‟de İslamiyet ve Türk Düşmanlığı,” Milli Eğitim ve Kültür 3 Aylık ilmî Araştırma ve İnceleme Dergisi, 1:1 (1978), ss.114-123.
• Tchilingirian, Hratch, “The Armenian Protestants,” http://www.sain.org/WINDOW /Denomin2.txt (2004)
• Tekin, Emrah, “Ecnebi Kolejlerin Tarihi Misyonu,” Tarih ve Medeniyet Dergisi, 36 (1997), ss.48-50.
• Tootikian, Vahan, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow, Southfield: Armenian Heritage Committee, 1996.
• ---------, “Armenian Congregationalists Flee From Genocide and Find A Home in The U. S.,” http://www.ucc.org/aboutus/histories/chap4.htm (01.12.2004
• Tozlu, Necmettin, “Osmanlı İmparatorluğunda Misyoner Okulları,” Osmanlı V, (ed.) Güler Eren, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), ss.329-339.
• ----------, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul: Pars Yayınevi, 1991.
• Turan, Ömer, “19. Yüzyıl Osmanlı Tarihinin Kaynaklarından İngiliz ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arşivleri,” XIII. Türk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları, 2002, ss.1547-1564.
• “Tuzla Kampı (1962-1983),” http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/36/tuzlakamp.html (29.12.2005)
• “Tuzla Ermeni Çocuk Kampı‟nın İzleri,” http://www.bianet.org/haber_eski/haber659.htm (29.12. 2005).
• Uçar, Ahmet, “Amerika‟dan Anadolu‟ya Misyoner Akını Tarihi,” Tarih ve Medeniyet Dergisi, 33 (1996), ss.46-47.
• Uçar, Ahmet, “Hartune S. Cenanyan,” Tarih ve Medeniyet Dergisi, 34 (1997), ss.37-39.
• Vahapoğlu, Hidayet, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.
• White, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, çev. Cem Tarık Yüksel, İstanbul: Enderun Yayınları, 1995.
• http://www. devletarsivleri.gov.tr
• http://www.agos.com.tr