Mabdaʾ and Maʿād: The Origin and the End of the Universe in Terms of Kalām and Modern Cosmology

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 2, 907 - 966, 30.11.2022

Mehmet Bulgen

https://doi.org/10.33227/auifd.1140282

Öz

Discussions about the beginning (mabdaʾ) and the end (maʿād) of the universe (ʿālam) have been among the subjects that the science of kalām has dealt with since the early times. Mutakallimūn, with the concepts and theories they developed, tried to prove that the universe had a beginning, as well as the possibility of it having an end. In the last century, the emergence of scientific cosmology, which studies the universe as a whole, has led to the development of scientific theories about the beginning and end of the universe. In this context, while the Big Bang Theory implies that the universe had a beginning, on the other hand, the Entropy Theory, developed on the basis of the second law of thermodynamics, brought the idea that the universe would come to an end. In the present study, it will be revealed how Islamic theologians (mutakallimūn) defended the idea that the universe had a beginning and an end, based on the concepts and theories valid in their own time, and then an evaluation of their views in terms of modern cosmology will be made. Given that one of the definitions of the science of kalām, which is widely shared both in the classical period and today, is a science that examines the universe in terms of origin (mabdaʾ) and end (maʿād), it is expected that this study will give an idea about how this distinctive aspect of kalām can be renewed today. The fact that mutakallimūn discussed the beginning and end of the universe with philosophical concepts and scientific theories in the past legitimizes the use of contemporary philosophical and scientific theories on this subject. In this respect, it is hoped that the article will contribute to updating the science of kalām.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Cosmology, Universe (ʿālam), The Beginning (mabdaʾ), The End (maʿād)

Mebdeʾ ve Meʿād: Kelam İlmi ve Modern Kozmoloji Açısından Evrenin Başlangıcı ve Sonu

Öz

Evrenin (ʿālem) başlangıcı (mebdeʾ) ve sonuna (meʿād) yönelik tartışmalar erken dönemlerden itibaren kelam ilminin meşgul olduğu konular arasındadır. Kelamcılar geliştirdikleri kavram ve kuramlarla evrenin bir başlangıcı olduğu gibi bir sonunun da olabileceğini ispat etmeye çalıştılar. Geçtiğimiz yüzyılda evrenin kökeni ve gelişimini araştıran bilimsel kozmolojinin ortaya çıkışı evrenin başlangıcı ve sonuna yönelik bilimsel teorilerin gündeme gelmesini sağladı. Bu bağlamda Büyük Patlama Teorisi evrenin bir başlangıcı olduğunu ima ederken, termodinamiğin ikinci yasası ekseninde geliştirilen entropi kuramı ise evrenin bir sonu olduğu görüşünü gündeme getirdi. Bu çalışmada geçmişte kelamcıların evrenin başlangıcı ve sonu meselesini hangi kavram ve kuramlardan hareketle savundukları ortaya koyulacak ve ardından onların görüşlerinin modern kozmoloji açısından değerlendirilmesi yapılacaktır. Kelam ilminin gerek klasik dönemde gerekse günümüzde yaygın olarak paylaşılan tanımlarından birinin “mebdeʾ ve meʿād itibariyle evreni inceleyen bir ilim” olduğu dikkate alındığında çalışmanın kelam ilmine ayırt edici özelliğini veren bu yönünün günümüz açısından nasıl ele alınabileceği konusunda bir fikir vermesi beklenebilir. Kelamcıların geçmişte evrenin başlangıcı ve sonunu felsefî kavram ve kuramlarla tartışmış olmaları, günümüz kelamında da felsefî ve bilimsel kuramların bu türden konularda kullanılmasını meşru kılmaktadır. Bu bağlamda makalenin kelam ilminin güncellenmesine katkı yapması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Kozmoloji, Evren, Başlangıç (Mebdeʾ), Son (Meʿād)

Kaynakça

• ʿAbdulḳāhir el-Baġdādī. el-Farḳ Beyne'l-Firaḳ. Tah. M. M. Abdulḥamīd. Beyrūt: el-Mektebetu’l- ʿAṣriyye, 1416/1995.
• ʿAbdulḳāhir el-Baġdādī. Uṣūlu’d-Dīn. İstanbul: Dāru’l-Funūn İlāhiyat Fakültesi, 1928.
• Acar, Rahim. “Büyük Patlama Teorisi Kelam Kozmoloji Argümanını Destekler Mi?.” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006): 89-109.
• Adams, Fred C ve Greg Laughlin. The Five Ages of the Universe: Inside the Physics of Eternity. New York: Touchstone, 1999.
• Adams, Fred C., Laughlin, Gregory A.. Dying Universe: The Long-Term Fate and Evolution of Astrophysical Objects. The Kalām Cosmological Argument-2: Scientific Evidence for the Beginning of the Universe, Haz. Paul Copan, William Lane Craig, içinde 159-225. New York: Bloomsbury, 2018.
• Altıntaş, Ramazan. “Kelamî Epistemolojide Aklın Değeri.” Kelamda Bilgi Problemi, içinde 73-104. Ed. Orhan Ş. Koloğlu, U. Murat Kılavuz, Kadir Gömbeyaz. Bursa: Arasta Yayınları, 2003.
• Aristotle. Complete Works of Aristotle. ed. Jonathan Barnes, vol. 1. Princeton: Princeton University Press, 1991.
• el-Bāḳıllānī. Temhīdu’l-Evāʾil ve Telḫīṣu’d-Delāʾil. Haz. Şeyḫ Imādu'd-dīn Aḥmed Ḥaydar. Beyrūt: Muessetu'l-Kutubi’l-S̠ekāfiyye, 1407/1987.
• Barbour, Ian G.. Religion in an Age of Science. New York: SCM Press, 1990.
• Barrow, John D.. “The Far, Far Future.” The Far-future Universe: Eschatology from a Cosmic Perspective. Haz. George Francis Rayner Ellis, içinde 23-39. Philadelphine: Templeton Foundation Press, 2002.
• Barrow, John D.. New Theories of Everything: The Quest for Ultimate Explanation. Oxford: Oxford University Press, 2007.
• Barrow, John D. Tipler, Frank J.. The Anthropic Cosmological Principle. New York: Oxford University Press, 1986.
• el-Bezdevī, Ebu’l-Yusr. Uṣūlu’d-Dīn. Ed. Hans Peter Linss Ḳāhira: Dāru İḥyā’ul-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1963.
• Bell, John L.. “Cosmological Theories and the Question of the Existence of a Creator.” Religion and the Challanges of Science. Haz. William Sweet, Richard Feist, içinde 109-119. Burlington: Asgate, 2007.
• Brush, Stephen G. “How Cosmology Became a Science,” Scientific American, 276:2 (1992): 62-70.
• Bulgen, Mehmet. “Cevher-Araz Teorisi (Kelâm Geleneği).” İslam Düşüncesinde Teoriler-I: Metafizik, Haz. Ömer Türker, içinde 2:540-586. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Bulgen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları (TDV), 2018.
• Bulgen, Mehmet. “Science and Philosophy in the Classical Period of Kalām: An Analysis Centered Upon the Daqiq and Latif Matters of Kalâm.” Kader 19:3 (2021): 938-967.
• Bulgen, Mehmet. “Tanrı’nın Varlığını Kanıtlamanın (İsbât-ı Vâcib) Kelâm Bilgi Teorisindeki Yeri: Kādî Abdülcebbâr Örneği.” Marifetname 9:2 (2022): 13-53.
• Bunge, Mario. “Cosmology and Magic.” Philosophical Implications of the New Cosmology 47:1 (1962): 118.
• Claghorn, George S. Aristotle’s Criticism of Plato’s Timaeus. The Hague: Martinus Nijhoff, 1954.
• Clausius, Rudolf. “On the Second Fundamental Theorem of the Mechanical Theory of Heat.” Philosophical Magazine 35 (1868): 405–419.
• Craig, William Lane. “Philosophical and Scientific Pointers to Creatio ex Nihilo.” Journal of the American Scientific Affiliation 32 (1980): 3-13.
• Craig, William Lane. The End of the World. https://www.reasonablefaith.org/writings/popular-writings/science-theology/the-end-of-the-world (31-03-2022).
• Craig, William Lane. The Kalām Cosmological Argument. Palgrave: Macmillan, 1979.
• el-Curcānī, es-Seyyīd eş-Şerīf. Kitābu’t-Taʿrīfāt. Beyrūt: Mektebetu Lubnān, 1985.
• el-Curcānī, es-Seyyīd eş-Şerīf. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. Metin-Çev. Ömer Türker. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• el-Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn. el-ʿAḳīdetu’n-Niẓāmiyye fi’l-Erkāni’l-İslāmiyye. Haz. ʿAḥmed Ḥicāzī es-Seḳḳā. Ḳāhira: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezher, 1978.
• el-Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn. eş-Şāmil fī Uṣūli’d-Dīn. Ed. ʿAlī Sāmī Neşşār, Fayṣal Budayr ʿAvn, Suheyr Muḥammed Muḫtār. İskenderiyye: Munşeʾātu’l-Maʿārif, 1969.
• el-Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn. Kitābu’l-İrşād ilā Ḳavāṭıʿi’l-Edilleti fī Uṣūli’l-İʿtiḳād. Ed. Muḥammed Yūsuf Mūsa el-Abdulḥāmīd. Ḳāhira: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1950.
• el-Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn. Lumaʿu’l-Edille fī Ḳavāʿidi Ehli’s-Sunne. Haz. Fevḳıyye Ḥuseyn Maḥmūd. Ḳāhira: Dāru’l-Ḳavmiyye, 1385/1965.
• el-Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn. El-Burhān fī Uṣūli’l-Fıḳh. Haz. ʿAbdu’l-ʿaẓīm ed-Dīb. Doha: Cāmiʿatu Ḳaṭar, 1978.
• Darwin, Charles. On the Origin of Species by Means of Natural Selection. Ontario: Broadview Press, 2003.
• Davies, Paul. “Eternity: Who Needs it?.” The Far-future Universe: Eschatology from a Cosmic Perspective. Haz. George Francis Rayner Ellis, içinde 41-51. Philadelphine: Templeton Foundation Press, 2002.
• Davies, Paul. About Time: Einstein’s Unfinished Revolution. New York: Simon & Schuster, 2005.
• Davies, Paul. God and the New Physics. New York: Simon & Schuster, 1983.
• Davies, Paul. The Last Three Minutes: Conjectures About the Ultimate Fate of the Universe. New York: Basic Books, 1994.
• Davis, J.. “Cosmic Endgame: Theological Reflections on Recent Scientific Speculations on the Ultimate Fate of the Universe.” Science & Christian Belief 11 (1999): 15–27.
• Dewan, Lawrence. “Creation, Metaphysics, and Cosmology”, Religion and the Challanges of Science. Haz. William Sweet and Richard Feist, içinde 91-108. Burlington: Asgate Publishing Limited, 2007.
• Dhanani, Alnoor. Kelâmın Fizik Kuramı. Çev. Mehmet Bulgen. İstanbul: Klasik, 2021.
• Dicus, Duane A. ve diğerleri. “The Future of the Universe.” Scientific American 248 (1983): 90-101.
• Dodelson, Scott ve Fabian Schmidt. Modern Cosmology. London: Academic Press, 2021.
• Doko, Enis. “Evren Kendi Kendine Ortaya Çıkmış Olabilir Mi?.” Din Felsefesi Araştırmaları Dergisi 4:7 (2021): 59–72.
• Doko, Enis. “Kalam Cosmological Argument And The Modern Science.” Kader 16:1(2018): 1-13.
• Drake, Gordon W.F.. "entropy.” Encyclopedia Britannica.
• https://www.britannica.com/science/entropy-physics. (01.09.2022).
• Drees, W.. “Cosmology as Contact between Science and Theology.” Revista Portuguesa de Filosofia 63 (2007): 533–553.
• Dyson, Freeman J.. A Many-Colored Glass: Reflections on the Place of Life in the Universe. Charlottesville: University of Virginia Press, 2007.
• Eddington, A. S.. The Nature of the Physical World. Cambridge: Cambridge University Press, 1929.
• Edwards, Rem B.. What Caused The Big Bang?. New York: Rodopi, 2001.
• Einstein, Albert. Relativity, The Special and the General Theory. New York: Penguin Books, 2006.
• Erasmus, Jacobus. Kelam Kozmolojik Argümanı: Yeni Bir Değerlendirme. Çev. Mehmet Bulgen. İstanbul: Albaraka, 2022.
• el-Eşʿarī, Ebu’l-Ḥasen. Maḳālātu’l-İslāmiyyīn ve İḫtilāfu’l-Muṣallīn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). Metin-Çev. Ömer Aydın, Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fox, Karen C.. The Big Bang Theory. New York: John Wiley & Sons, 2002.
• Frank, Richard. “Bodies and Atoms: The Ash‘arite Analysis.” Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Hourani. Haz. Michael E. Marmura, içinde 34-53. Albany: State University of New York Press, 1984.
• Gazzâlî, Huccetu’l-İslâm. el-İḳtiṣād fi’l-iʿtiḳād (İtikadda Orta Yol). Metin-çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik, 2012.
• Greene, Brian. The Fabric of The Cosmos: Space, Time and The Texture of Reality. New York: Alfred A. Knoph, 2004.
• Halliwell, Jonathan J. “Quantum Cosmology and The Creation of the Universe.” Scientific American, 265:6 (1991), 76-85.
• Hatipoğlu Yakut, Büşra Nur. “Takıyyüddîn en-Necrânî’nin Ulûhiyet Anlayışı.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2022.
• Hawking, Stephen. “Origins of the universe: Stephen Hawking's J. Robert Oppenheimer Lecture.” https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2007/03/16_hawking_text.shtml (13.06.2022).
• Hawking, Stephen. A Brief History of Time. New York: Bantam Books, 1988.
• Hawley, John F. ve Katherine A. Holcomb. Foundations of Modern Cosmology. Oxford: Oxford University Press, 2005.
• el-Ḫayyāṭ, Ebū’l-Ḥuseyn. Kitāb’ul-İntiṣār. Ed. Albert Nasri Nader. Beyrūt: el-Matbaatu’l-Katulikiyye, 1957.
• Heller, Michael. “Time of The Universe.” The Far-future Universe: Eschatology from a Cosmic Perspective. Haz. George Francis Rayner Ellis, içinde: 53-64. Philadelphine: Templeton Foundation Press, 2002.
• Islam, Jamal N.. The Ultimate Fate of the Universe. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• İbn Fūrek, Ebū Bekr Muḥammed. Mucerredu Maḳālāti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasen el-Eşʿarī. Ed. Daniel Gimert. Beyrūt: Dāru’l-Meşriḳ, 1987.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed. el-Faṣl fi’l-Milel ve’l-Ehvāʾ ve’n-Niḥal. Nşr. Muḥammed İbrāhīm Nāṣır, ʿAbdurraḥmān ʿUmeyra. Beyrūt: Dāru’l-Ceyl, [tsz].
• İbn Metteveyh. et-Teẕkira fī Aḥkāmi’l-Cevāhir ve’l-Aʻrāḍ. Ed. Daniel Gimaret. Ḳāhira: Institut Français d’Archélogie Orientale, 2009.
• İbn Meymūn. Delāletu’l-Ḥāʾirīn. Haz. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 1979.
• İbnu’l-Murtaḍā, “Riyāḍatu’l-Efhām fī Laṭīfi’l-Kelām.” el-Baḥr al-Zaḫḫār al-Cāmiʿ li-Meẕāhib ʿUlemāʾ el-Emṣār. ed. Muḥammed Tamir. Beyrūt: Dār’ul-Kutub’ul-ʿİlmiyye, 2001.
• İbnu’n-Nedīm. Muḥammed b. İsḥaḳ. el-Fihrist. Metin-çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eseler Kurumu, 2019.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelām. Ankara: 1981.
• James S. Trefil. The Moment of Creation: Big Bang Physics from Before the First Millisecond to the Present Universe. New York: Courier Corporation, 2013.
• Jastrow, Robert. God and Astronomer. New York: W. W. Norton & Co Inc, 1992.
• el-Kaʿbī, Ebu’l-Ḳāsim el-Belḫī. Kitābu’l-Maḳālāt ve me‘ahu ʿUyūnu’l-mesāʾil ve’l-cevābāt. ed. Ḥuseyin Ḫanṣu, Rācih Kurdī, ʿAbdulḥamīd Kurdī. Istanbul, Amman: KURAMER, Dār al-Fath 2018.
• Ḳāḍī ʿAbdulcebbār. el-Muġnī fī Ebvābi’t-Tevḥīd ve’l-ʿAdl, et-Teklīf. Haz. Muḥammed ʿAli en-Neccār ʿAbdulḥalīm en-Neccār. 11 c. Kāhire: ed-Dāru’l-Mıṣriyye li’t-Te’līf ve’t-Terceme, 1963.
• Ḳāḍī ʿAbdulcebbār. Şerḥu’l-Uṣūli’l-Ḫamse. Metin ve çev. İlyas Çelebi. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Ḳāḍī ʿAbdulcebbār. Tes̱bītu Delāʾili’n-Nubuvve (Mûcizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı). Metin-Çev. M. Şerif Eroğlu, Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Ḳāḍī el-Beyḍāvī. Ṭavāliʿu’l-Envār min Meṭāliʿi’l-Enẓār. Haz. ʿAbbās Suleymān. Beyrūt: Dāru’l-Cīl el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turās̱, 1411/1991.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Big Bang Teorisi’nin Hudûs Delili Açısından Değerlendirilmesi.” Din ve Bilim Açısından Yaratılış. Haz. Mehmet Bulgen, Enis Doko, içinde 365-388. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), 2022.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Big Bang ve Yaratılış. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2022.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʿtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kara, Mustafa. “Fenāʾ.” TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/fena (11.06.2022).
• Kılavuz, Ulvi Murat. Kelamda Kozmolojik Delil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Fena: Son Dönem Mutezilesinde Teklifin Sonlandırılması Üzerine Tartışmalar.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18:1 (2009): 425-471.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Muʿtezile Kelâmında Yeniden Yaratma (İ‘âde).” Usûl: İslâm Araştırmaları Dergisi 9:7 (2008): 07-40.
• Kragh, Helge S.. “The Science of the Universe: Cosmology and Science Education.” International Handbook of Research in History, Philosophy and Science Teaching. Haz. Michael R. Matthews, içinde 643-665. New York: Springer, 2014.
• Kragh, Helge S.. Conceptions of Cosmos From Myths to the Accelerating Universe: A History of Cosmology. Oxford: Oxford University Press, 2007.
• Kragh, Helge S.. Entropic Creation: Religious Contexts of Thermodynamics and Cosmology (Science, Technology and Culture, 1700-1945). Burlington: Ashgate Publishing Limited, 2008.
• Kragh, Helge S.. “Cosmology and the Entropic Creation Argument.” Historical Studies in the Physical and Biological Sciences. 37:2 (2007): 369-382.
• Kragh, Helge. S.. Cosmology and Controversy: The Historical Development of Two Theories of the Universe. Princeton: Princeton University Press, 1999.
• Leeming, David Adams. Creation Myths of the World. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2010.
• Lidsey, James E.. The Bigger Bang. Cambrigde: Cambridge University Press, 2002.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr. Kitābu’-Tevḥīd. ed. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları (TDV), 2017.
• McMullin, Ernan. “Is Philosophy Relevant to Cosmology?.” American Philosophical Quarterly 18: 3 (1981): 177-189.
• Morris, Henry M.. Scientific Creationism. San Diago: Creation-Life Publishers, 1974.
• Munitz, Milton K.. Space, Time and Creation: Philosophical Aspects of Scientific Cosmology. Illinois: The Free Press, 1957.
• Narlikar, Jayant. The Structure of the Universe. London: Oxford University Press, 1978.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. ed. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• en-Nesefī, Ebu’l-Muʿīn. et-Temhīd li-Ḳavaʾidi’t-Tevḥīd. Tah. Muḥammed ʿAbdurraḥmān eş-Şāġūl, Ḳāhira: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turās̱, 2006.
• en-Nīsābūrī, Ebū Reşīd. el-Mesāʾil fi’l-Ḫilāf beyne’l-Baṣriyyīn ve’l-Baġdādiyyīned. Ed. Ma‘n Ziyāde - Rıḍvān es-Seyyīd. Beyrūt: Ma‘hedu’l-Inma’ el-‘Arabi, 1979.
• Ott, J. Bevan ve Juliana Boerio-Goates. Chemical Thermodynamics: Principles and Applications: Principles and Applications, London: Elsevier Ltd. 2000.
• Pagels, Heinz R. The Cosmic Code: Quantum Physics as the Language of Nature. New York: Courier Corporation, 2012.
• Parnovsky, Serge, Parnowski, Aleksei. How the Universe Works: Introduction to Modern Cosmology. New Jersey: World Scientific Publishing, 2018.
• Philoponus. Against Proclus on the Eternity of the World. 5 c. London: Bloomsbury, 2014.
• Plato. Timeous and Critias. Çev. Robin Waterfield, Oxford: Oxford University Press, 2008.
• Poundstone, William. The Recursive Universe. New York: Dover Publications, 2013.
• Ray, Christopher. Time, Space and Philosophy. London: Routledge, 2003.
• er-Rāzī. Faḫruddīn. Tefsīru’l-Faḫri’r-Rāzī, Mefātīḥu’l-Ġayb, et-Tefsīru’l-Kebīr. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1981.
• er-Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliye mine’l-İlmi’l-İlâhî (Metafizik). Çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Fikriyat, 2022.
• Russell, Bertrand. “A Free Man’s Whorship.” Mysticism and Logic, and Other Essays, içinde 47-48. London: G. Allen & Unwin, 1917.
• Russell, Robert J.. “Theological Lessons from Cosmology: Two Case Studies.” CrossCurrents 41:3 (1991): 308-321.
• es-Sābūnī, Nūru’d-Dīn. el-Bidāye fī Uṣūli’d-Dīn (Māturīdiyye Akaidi). Metin-Çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), 2013.
• eş-Şeyḫ el-Mufīd. Evāʾil’ul-Maḳālāt. Ed. İbrāhīm el-Enṣārī. Meşhed: el-Muʿtemer el-ʿālam li Elfiyye eş-Şeyḫ el-Mufīd, 1413/2000.
• Silk, Joseph. A Short History of the Universe. New York: Scientific American Library, 1994.
• Silk, Joseph. The Infinite Cosmos: Questions From the Frontiers of Cosmology. Oxford: Oxford University Press, 2006.
• Sülün, Murat. “Kur’an-ı Kerim’de ‘Yaratma’ -Kavramsal Çerçeve-.” Din ve Bilim Açısından Yaratlış, içinde 81-93. Ed. Mehmet Bulgen, Enis Doko. İstanbul: İFAV, 2022.
• eş-Şehristānī, Ebu’l-Fetḥ Tācuddīn. el-Milel ve’n-Niḥal. Haz. Emīr ʿAlī Mehnā, ʿAlī Ḥasen Fāʿūr. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1993.
• eş-Şehristānī, Ebu’l-Fetḥ Tācuddīn. Nihāyetu’l-İḳdām fī ʿİlmi’l-Kelām. Haz. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
• Taslaman, Caner. “Din Felsefesi Açısından Entropi Yasası.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30:1 (2006): 89-111.
• Taslaman, Caner. Big Bang ve Tanrı. İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2003.
• et-Tehānevī. Keşşāfu Iṣṭılāḥāti’l-Funūn ve’l-ʿUlūm. Haz. Refīḳ el-ʿAcem. 2 c. Beyrūt: Mektebetu Lubnān, 1996.
• Thipse, S. S.. Advanced Thermodynamics. Oxford: Alpha Science, 2013.
• Trefil, James S.. The Moment of Creation: Big Bang Physics from Before the First Millisecond to the Present Universe. New York: Courier Corporation, 2013.
• Vilenkin, Alexander. “Did the Universe Has A Beginning.” arXiv:1204.4658v1, https://doi.org/10.48550/arXiv.1204.4658.
• Vilenkin, Alexander. “The Beginning of the Universe.” The Kalām Cosmological Argument: Scientific Evidence fort he Beginnig of the Universe, Haz. Paul Copan, William Lane Craig, içinde 150-158. New York: Bloomsbury, 2018.
• Weinberg, Steven. The First Three Minutes: A Modern View of the Origin of the Universe. New York: Fontana 1993.
• Weintraub, David A.. How Old is The Universe? Princeton: Princeton University Press, 2011.
• Yücedoğru, Tevfik. Geçmişten Günümüze İlim ve Din Açısından Yaratılış. Bursa: Emin Yayınları, 2006.